حسین کمالیان

در نظام قضایی اسلام، مبنای حقوق فردی و اجتماعی، احکام الهی است. در آغاز، قرآن و سیره پیامبر6، منابع اصلی قضاوت بودند. با رحلت پیامبر6، انقطاع وحی و توسعه قلمرو اسلامی، مسایل حقوقی، قضائی و اجتماعی جدیدی پدیدار شد، که به سبب نبود روایت و نمونه مشابه، داوری درباره آنها دشوار و اختلافی شد. این شرایط، فقها را واداشت تا با استفاده از احادیث و دانش فقهی آن روز، نسبت به این موارد اعلام نظر کنند. به این ترتیب فقه و حدیث، در وضع قوانین حقوقی و احکام قضایی، موضوعیّت پیدا کرد. با رفع ممنوعّیت نقل و کتابت حدیث، به ویژه در دوره عباسیان، به تدریج کتاب های بسیاری در زمینه احکام قضایی وآئین دادرسی تألیف شد که موجب تعمیق و رشد مبانی نظری قضا شد. سؤال اصلی مقاله این است که تألیف منابع احکام قضایی از آغاز اسلام تا سقوط خلافت عباسی چه سیر و تحولی داشته است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که تألیف این منابع از جهت کمّی سیر رو به رشدی داشت و بر جنبه های نظری علم قضا، تبیین احکام، حقوق فردی و اجتماعی و آئین دادرسی اسلامی تأثیر گذارده است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای صورت گرفته است.