حمید بخشنده آبکنار

مسئله شیطان موضوعی است که فارغ از گفتگوها و بحثهای الهیاتی ذهن انسان را به خود درگیر می کند. در این مقاله کوشش بر این است که مسئله در دو ساحت الهیات ارتدوکس مسیحی و ادبیات داستانی مورد بررسی قرار گیرد. رمان که خود رکنی از ادبیات است به عنوان بخشی از مطالعه میان رشته ای در این مقاله انتخاب شده است که بستر طرح مضمون شیطان است. وقایع رمان مرشد و مارگاریتا نوشته میخائیل بولگاکوف در سده بیستم اتفاق می افتد. تمرکز مقاله بر روی مضمون شیطان ماهیت، عملکرد، ارتباط آن با گناه و مرگ، ارتباط آن با انسان و مسیح بوده است بنابراین موارد فوق به صورت تطبیقی در دو حوزه الهیات ارتدوکس و رمان مرشد و مارگاریتا نیز واکاوی شده است. شیطان در هر دو حوزه مغلوب مسیح شده است. شیطان ماهیت حقیقی داشته و نسبت به انسان مشکوک است. اسامی متنوعی با خویشکاری های گوناگونی دارد وبا اینکه قدرتش مطلق نیست درپیِ همپایگی با خداوند است. اما تفاوت هایی نیز در این دو حوزه دیده شد ازجمله اینکه در رمان شیطان متمرد و در جستجوی برابری با خداوند نیست و به نوعی ماهیت و کنش شیطان از یک منطق دوگانه تبعیت می کند که ماهیت و رفتارش خودبخود خنثی است و این دوگانگیِ خوب و بد دربرابر رفتار مثبت یا منفی انسان دقیقاً برجسته می شود به گونه ای که می توان گفت در همه مواضع، شیطان (ولند) ظاهر کننده عدالت است که شایستگی یا ناشایستگی انسان ها را بی عذر و بهانه می سنجد و جزا می دهد دربرابر مسیح(یشوعا) که گناه کار و قدیس را با عشق مطلق خود یکسان می بخشد و در خود فرامی گیرد.