رضوانه قاطع

انگاره اقتدارگرایی الهی (تئوکراسی) در قرون وسطی با سرپوشی برای سعادت بشری تحت لوای حاکمیت پاپ شکل گرفت. ماحصل غایی این تفکر به حاشیه راندن دین در عرصه حکمرانی، طرح دموکراسی به عنوان دیدگاه رقیب و در نهایت رشد تفکر تجربی از علم گردید. این درحالیست که فلسفه ملاصدرا به عنوان منظومه ای منسجم، آبستن دیدگاهی بدیع از علم است که در این نوشتار از آن تحت عنوان «علم اشتدادی» یاد می شود. در این دیدگاه با لحاظ کردن طیفی مشکک از علم و طرح مبانی تناظر مراتب هستی با علم، تناظر انسان با حقیقت، مطلق گرایی اشتدادی، هم ترازی علم با سعادت می توان به غائله تجربی خواندن علم خاتمه داد. بر اساس آراء شناخت شناسانه وی از علم نبی به عنوان خلیفه خدا مجری قوانین وحیانی در گستره جامعه است. این امر زمینه سازی دیدگاهی تحت عنوان «نئوتئوکراسی تشکیکی» (حاکمیتِ نوینِ الهی تشکیکی) را فراهم می آورد که در قالب ارسال رسل به نحو مشکک به مدیریت جامعه می پردازد که تبلورجایگاه دین و فرستاده الهی در اداره حکومت است. همچنین ماحصل دیدگاه نئوتئوکراسی تشکیکی، برخی وجوه مدنی را مرتبط با علم وجودی روشن میکند که عبارتست از: تلائم نسبت علم سیاست و دین، کنشگری آراء مردم در نظام مدنی و ارتباط منسجم ساحت علم و دین. لذا در این نوشتار با رویکرد توصیفی-تحلیلی، برآیند دیدگاه ملاصدرا در عرصه حاکمیت سیاسی مورد مداقه قرار می گیرد.

آرمان شهر یا اتوپیای اقتصادی در حکمت متعالیه حاکی از مدینه ای است که به نحو اتمّ کمالات نشئه جسمانی نفوس در آن محقق باشد. نوشتار حاضر ابتدا با ترسیم «نظریه علم اشتدادی» به عنوان مبنایی معرفت شناختی مبتنی بر اصول حِکمی چون تناظر انسان با مراتب هستی، تناظر مراتب هستی با علم، نسبت انسان با حقیقت و روش تأویل محور، نگرشی بدیع از علم در حکمت متعالیه ارائه می دهد و با عنایت به آن مختصات اتوپیای اقتصادی را ترسیم می نماید. بالاترین مرتبه در سلسله علم اشتدادی متعلق به نبی است که به عنوان زعیم، بیشترین احاطه وجودی را بر مدینه دارد و بر اساس منطق وحیانی و عدالت توزیعی با زیربنای معرفتی مدینه را به حدّ اعلی تکاملی می رساند و پس از نبی، مقربان به او عهده دار این امور هستند. ترسیم اتوپیای اقتصادی بر اساس مختصات علم اشتدادی، برآیندهایی نظیر «بهره مندی از امکانات مادی»، «توسعه سرمایه انسانی»، «اشتغال متناسب با ظرفیت های هر مرتبه وجودی»، «رضایت شغلی»، «ثبات اقتصادی»، «گسترش رفاه اقتصادی» و «توسعه اقتصادی» را به دست می دهد. از موانع تحقق اتوپیای اقتصادی می توان به «انباشت ثروت»، «گسترش فقر»، «وابستگی به امور مادی» اشاره نمود که در این نوشتار به آن پرداخته شده است.  

اساس همه معارف، اصل شناخت «وجود» است. صدرالمتألهین علم را از سنخ وجود و ایمان را از سنخ علم می داند؛ لذا پیرو طرح نظریه تشکیک در وجود، تشکیک را در علم و نیز در ایمان جاری می داند؛ یعنی معرفت نفوس به متعلقات ایمانی، همان شناخت به متعلقات فلسفی و وجودی است و در این ساحت می توان معرفت فلسفی را از سنخ معرفت دینی دانست. لذا حقایق وجودیه ای مانند خدا، نبی، معاد و حشر، از متعلقات معرفت فلسفی یا حکمت است که صدرالمتألهین علم به آنها را معادل معرفت دینی یا ایمانی می داند. صدرا برای این نوع معرفت، طبق تشکیک وجود مراتب مختلفی را ذکر می کند که برخی از این مراتب، حقیقی و برخی غیرحقیقی اند. به بیان وی، نفس انسانی در اثر طی کردن مراتب مختلف حسی، خیالی و عقلی، و همچنین اکتساب صور مختلف در علم حصولی و نیز علم مکاشفه ای، به تدریج مراتب استکمال را (هم در معرفت فلسفی و هم معرفت دینی) طی می کند و از قوه به فعلیت می رسد. البته این امر در کنار قرائن دیگری چون استعمال اسامی مختلف حکمت، نور و فقه، نشان می دهد که نفوس انسانی در اثر استکمال در مراتب خود، هم به معرفت فلسفی و هم معرفت دینی دست می یابند که خود نشان از پیوند و ارتباط وثیق میان معرفت دینی و فلسفی دارد.