حسین ایرجی

امروزه به دلیل پیچیده شدن شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شهرها و در هم تنیده شدن آن ها، توجه به ملاحظات امنیتی – دفاعی در انواع زیرساخت های کالبدی – عمرانی شهرها با هدف کاهش آسیب پذیری آن ها در برابر انواع تهدیدات سخت به یک ضرورت تبدیل شده است. . از این رو هدف از انجام این پژوش، ارزیابی آسیب پذیری زیرساخت های کالبدی(عمرانی) کلانشهر تهران با تاکید بر اصول پدافند غیرعامل است. برای دستیابی به هدف، ابتدا از طریق مطالعه اسنادی –کتابخانه ای اقدام به استخراج اصول پدافند غیر عامل و زیرساخت های حیاتی شد. از آنجا که ماهیت تهدیدات در این مطالعه سخت می باشد زیرساخت های کالبدی مورد بررسی قرار می گیرند. سپس از طریق پرسشنامه خبرگانی (30 نفر از کارشناسان حوزه پدافند غیرعامل و برنامه ریزی شهری) و روش تحلیل شبکه ای چند شاخصه مهمترین اصول پدافند غیرعامل شناسایی شد. . براساس یافته ها مکان یابی، تفرقه و استحکامات به ترتیب با کسب امتیاز 19035/0، 17840/0 و 17307/0 عنوان مهمترین اصول پدافند غیرعامل تعیین شدند. با استفاده از تحلیل فازی و GIS وضعیت آسیب پذیری زیرساخت های کلانشهر تهران بررسی شده است. یافته های مکانی نشان داد که تمرکز زیرساخت های حیاتی در پهنه های پرخطر، به ویژه نواحی جنوبی و مرکزی شهر، تاب آوری شهری را کاهش داده است. این مناطق با تراکم جمعیت بالا، بافت فرسوده و شبکه معابر ناکارآمد در دسته پرخطر و بسیار پرخطر قرار دارند، در حالی که مناطق شمالی و شمال غربی از بازه خطر کم تا متوسط برخوردارند.

امروزه رشد و توسعه شهرها آن چنان سریع می باشد که ارزیابی روند گسترش کالبدی شهرها را به یکی از مهم ترین موضوعات برنامه ریزان شهری تبدیل کرده است. از جمله عوامل تأثیرگذار بر نحوه گسترش کالبدی شهرها، تغییر مکرر کاربری اراضی کشاورزی اطراف شهرها به دنبال افزایش نرخ رشد جمعیت شهری است. پژوهش حاضر تلاشی در جهت تبیین الگویی های فضایی شهر قم در 50 سال اخیر است. این پژوهش از نظر ماهیت، کاربردی و از نظر روش، توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر داده های سنجش از دور است. به گونه ای که ابتدا تصاویر سال های 1972، 1986، 1997، 2008 و 2021 از ماهواره لندست 5 و 8 در سنجنده های MMS و TM و OLI را با استفاده از نرم افزار ENVI و روش طبقه بندی نظارت شده تبدیل به نقشه های کاربری اراضی در چهار کلاس شهری، کشاورزی، کوه و آب گردید. برای تحلیل سیمای سرزمین، از طریق نرم افزار Fragastas اقدام به استخراج متریک های فضایی (PALAN-PD-NP-LSI-LPI-AWMFD-ENN-MN) شد و با استفاده از مدل آنتروپی شانون، الگوی رشد کالبدی شهر قم در 50 سال اخیر حاصل گردید. نتایج نشان داد که علت اصلی رشد فیزیکی شهر قم، رشد جمعیت بر اثر عامل مهاجرت بوده که در دوره های متفاوت الگوهای متفاوتی داشته است. بدین ترتیب شهر قم در حد فاصل سال های 50 تا 65 رشد فیزیکی چشمگیری داشته است. این در حالی است که طی سال های 65 تا 85 نیز با وجود افزایش جمعیت شهری اما رشد فیزیکی شهر همانند دوره قبلی شتابان نبوده و بیش تر در فضاهای خالی موجود و ارتفاعی بوده است.

در پژوهش حاضر، با هدف آینده پژوهی روندها و رویکردهای پدافند غیرعامل در زیرساخت های حیاتی شهر تهران در مواجهه با تهدیدات سخت و با تاکید بر رویکردهای آینده پژوهی، از ترکیب روش های توصیفی-تحلیلی و دلفی به منظور گردآوری، پالایش و اجماع سازی نظرات خبرگان استفاده شده است. در گام نخست، هشت زیرساخت کلیدی شامل حمل ونقل، ارتباطات و فناوری اطلاعات، انرژی، تأمین آب، غذا و کشاورزی، بهداشت و سلامت، حاکمیت، و دفاع و امنیت شناسایی گردید. سپس، با استفاده از ماتریس اثرگذاری-اثرپذیری (MICMAC)، شدت تعاملات متقابل میان این زیرساخت ها در چهار سطح (صفر تا سه) کمی سازی شد. تحلیل نتایج نشان داد که شبکه زیرساختی تهران دارای ماهیتی کاملاً سیستمی و غیرخطی است و عملکرد مستقل هیچ زیرساختی قابل تصور نیست. زیرساخت انرژی با بیشترین مجموع اثرگذاری (۱۸) به عنوان پیشران اصلی ثبات کل شبکه شناسایی شد، به گونه ای که اختلال در تولید یا توزیع انرژی به سرعت عملکرد حمل ونقل، آب رسانی، خدمات ارتباطی، واکنش های دفاعی و سازوکارهای حکمرانی را مختل می سازد. زیرساخت حمل ونقل نیز با مجموع اثرگذاری (۱۳)، جایگاه دوم را به خود اختصاص داده و وقفه در آن، توان لجستیکی، امنیت غذایی و دسترسی به خدمات بهداشتی را به شدت کاهش می دهد. بر اساس مقایسه مقادیر اثرگذاری و اثرپذیری، زیرساخت ها به چهار گروه پیشران (انرژی و آب)، واسط (حمل ونقل و ارتباطات)، میانی (حاکمیت) و اثرپذیر (غذا، سلامت و دفاع) تقسیم شدند. این گروه بندی می تواند به عنوان راهنمایی برای اولویت بندی اقدامات مقاوم سازی و تدوین پروتکل های واکنش و بازیابی در آینده مورد استفاده قرار گیرد.

تمرکز گسترده امکانات در داخل شهر تهران همواره زمینه را برای جذب جمعیت از اطراف و پیرامون شهر به داخل محدوده شهری فراهم می کند. تداوم این وضعیت علاوه بر دامن زدن بر نابرابری های مکانی و شکاف گسترده مناطق مرکز-پیرامون، به فربه شدن و افزایش جمعیت کلان شهر تهران انجامیده است. منطقه 15 شهری تهران و به ویژه محلات حاشیه ای چون مسگرآباد و مسعودیه در زمره مکان هایی قرار دارند که در مقایسه با بسیاری از مناطق شهری تهران از نظر سطح توسعه ای، شاخص های برخورداری، خدمات شهری و تسهیلات زیستی در وضعیت نامطلوبی قرار گرفته است. ازاین رو توسعه فعالیت های گردشگری و تفریحی در این محدوده نه تنها به افزایش امکانات زیست شهری برای ساکنین محروم، کمک رسان است که به لحاظ جذب سرمایه گذاری و افزایش بسترهای اشتغال آفرینی محلی و توسعه زیرساخت ها بسیار اثرگذار خواهد بود. هدف کلی از این پژوهش برنامه ریزی برای توسعه فعالیت های گردشگری و تفریحی در تفرجگاه مسگرآباد یا نرجس خاتون می باشد که جمع آوری اطلاعات به شکل اسنادی انجام گرفته است. این تحقیق در ردیف تحقیقات کاربردی طبقه بندی می گردد. نتایج به دست آمده نشان می دهد این تفرجگاه امروزه علیرغم داشتن پتانسیل های بالایی به عنوان تفرجگاه، هنوز نیاز به برنامه ریزی جهت ایجاد زیرساخت های زیادی درزمینه تأمین آب، برق، شبکه حمل ونقل، پارکینگ، تأمین دسترسی و ورودی و خروجی بیشتر، رفع معارض با املاک اطراف، ایجاد حصار، استحکام سازی بیشتر تپه های نخاله ای موجود، تأسیسات تفریحی دارد.

در حال حاضر، بافت های فرسوده تاریخی به عنوان مشکل اساسی در شهرهای مختلف و حتی روستاها مطرح می باشند. بافت های فرسوده همچون حافظه تاریخی شهر عمل کرده و بیانگر هویت شهر می باشد. لذا نگهداری از آثار ارزشمند موجود در بافت به امری ضروری بدل شده است. این پژوهش با هدف ساماندهی بافت فرسوده شهر آباده با کمترین میزان مداخله به منظور حفظ هویت تاریخی شهر صورت می گیرد. گردآوری داده ها به روش کتابخانه ای و پیمایشی صورت گرفته است. به منظور تدوین راهبرد از ماتریس راهبردی کمی QSPM استفاده شده است. براساس یافته های تحقیق راهبردهای امکان بهره گیری از ساختمان های با ارزش و موعقیت بافت به منظور تقویت حس تعلق به عنوان اولویتدارترین راهبردها جهت ساماندهی بافت فرسوده بافت فرسوده شهر آباده مشخص شدند.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

متریک سیمای سرزمین معمولاً گسترده ترین و متنوع ترین اندازه گیری از معیار مکانی است. بیشتر این معیارها به طور خاص برای مطالعات شهری با تمرکز بر الگوهای فضایی مانند تراکم، پراکندگی/فشردگی، مرکزیت، ترکیب کاربری زمین، اتصال، یا دسترسی توسعه داده شده اند. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر روش توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر داده های سنجش ازدور است. در این تحقیق ابتدا نقشه های کاربری زمین مربوط به سال 2014 و 2021 با استفاده از تصاویر ماهواره لندست و استفاده از نرم افزار ENVI 5.3 به روش طبقه بندی نظارت شده در 4 کلاس فضای شهری انسان ساخت، مزارع، باغات، زمین های بایر تهیه شد که تغییرات اکولوژیکی فضای سبز منطقه مورد مطالعه را در یک دوره 7 ساله نشان می دهد. سپس تغییرات کاربری زمین های منطقه به کمک آرک جی.آی.اس آماده سازی شدند و درنهایت با استفاده از نرم افزار Fragastas مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفتند. یافته های پژوهش بیانگر این است که فضای سبز در شهر صومعه سرا در حال کاهش و تبدیل شدن به فضای انسان ساخت است که ساخت وساز های بی رویه تأثیرهای مهمی روی ساختار اکولوژیک منطقه داشته است که درنتیجه آن فضاهای سبز و بایر به کاربری مسکونی تبدیل شده اند که بیشترین میزان تبدیل کاربری فضای سبز به کاربری انسان ساخت و سپس کاربری بایر بوده است. نتایج به دست آمده از سنجه های سیمای سرزمین بیانگر این است که لکه های فضاهای سبز صومعه سرا از سال 2014 تا 2021 تعداد لکه های بیشتر شده که نشانگر خُردشدگی و وجود اختلال در سیمای سرزمین است و مساحت لکه ها کم شده و تراکم حاشیه بیشتر شده است. لکه های بزرگ فضاهای سبز سال 2014 جای خود را به لکه های کوچک تر با ارزش اکولوژیکی پایین تر داده و ارتباط بین لکه های فضاهای سبز قطع شده است.

پدیده شهرنشینی طی دهه های اخیر با سرعت قابل توجهی در حال رخ دادن می باشد. به گونه ای که پیش بینی می گردد تا سال 2030 حدود 60 درصد از جمعیت جهان شهرنشین می شوند. یکی از مسایل و چالش هایی که جامعه شهری را تهدید می کند مساله تامین مسکن مناسب می باشد. مفهوم مسکن مناسب ابعاد وسیعی دارد که بعد مسکن پایدار یکی از آن هاست. از اهداف این پژوهش بررسی تطبیقی شاخص های مسکن پایدار در مناطق 12 گانه شهر شیراز می باشد. به طور کلی روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش کتابخانه ای و پیمایشی می باشد. به عبارتی سعی شده است تا علاوه بر استخراج داده های مربوط به شاخص های مسکن پایدار از طریق اسناد و کتب و تحلیل آن، از مطالعه میدانی (پرسشنامه) نیز کسب میزان رضایت ساکنین می باشد استفاده شود. ابزار تحلیل داده ها نرم افزار های SPSS و GIS می باشد. در پژوهش حال حاضر برای رتبه بندی زیرشاخص ها از مدل MCDM استفاده گردیده است. به منظور سنجش میزان پایداری مسکن رتبه هر یک از مناطق براساس شاخص ها تعیین شد . براساس این رتبه بندی و تحلیل پرسشنامه میزان مسکن پایدار مناطق شهر شیراز در سه طیف پایداری، نیمه پایداری، ناپایداری تهیه گردید.نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که مناطق 1، 3، 6 پایدار و مناطق 8 ، 9، 11 و 7 ناپایدار می باشد. سایر مناطق که شامل مناطق 2،4 5، 10، 12 طیف نیمه پایدار را تشکیل می دهد.

امروزه در سطح جهان ، 55٪ از جمعیت در مناطق شهری زندگی می کنند و پیش بینی می شود تا سال 2045 تعداد افرادی که در شهرها زندگی می کنند به 6 میلیارد افزایش می یابد. طی 6 دهه گذشته روند شهرنشینی در ایران روندی صعودی بوده است چرا که در طول زمان شهر ها به لحاظ اقتصادی، اجتماعی به صورت پدیده های جاذب درآمده اند. شهر شیراز به عنوان مرکز استان فارس تا پیش از دهه 1340 و شروع مدرنیزاسیون در ایران از رشدی درونزا و ارگانیک برخوردار بوده و تعادلی مناسب میان نرخ رشد جمعیت شهر و نرخ رشد مساحت آن برقرار بوده است. به دنبال تشدید افزایش جمعیت شهری در دهه های اخیر شکل فیزیکی شهرها نیز دچار تغییر و تحولاتی گردیده است . بنابراین هدف کلی این پژوهش بررسی نحوه گسترش کالبدی – فضایی کلان شهر با استفاده از سنجش از دور می باشد. به منظور بررسی تغییرات پوشش اراضی باکمک داده های ماهواره لندست نقشه کاربری سال های 1984 تا 2020 توسط نرم افزارهای TerrSet و Earth Explorer تهیه گردید و برای سال 2040 پیش بینی در تغییرات کاربری اراضی با استفاده از الگوریتم Markov انجام شد. نتایج نشان می دهد در 36 سال گذشته مساحت کالبدی شهر شیراز با رشد 90 درصدی به مساحت 19778 هکتار رسیده است و پیش بینی می شود در 40 سال آینده مساحت شهری با نرخ رشد 35% به 41506 هکتار خواهد رسید. روش صورت گرفته در این پژوهش توصیفی – تحلیلی می باشد و داده های آن به صورت کتابخانه ای گردآوری شده است.