محمدرضا ذاکر عباسعلی

ابوحامد غزّالی از نوابغ بزرگ ایرانی است که در سدکه پنجم هجری پا به عرصکه وجود گذاشت. سلطکه فکری وی موجب شد که در قرون بعدی پیوسته افکار و آثارش سرلوحکه اندیشکه اندیشمندان قرار گیرد. از این رو بسیاری بر این عقیده اند که وی یک مجدد است. هرچند غزّالی در اعتقادات اشعری و در فقه شافعی بود؛ اما این امر هیچ گاه مانع از حریت و آزاده اندیشی او نشد. غزّالی در زمرکه دانشمندان کم نظیری است که در تمام موضوعاتی که مطالعه داشته و در نهایت آنها را نگاشته، احاطکه درخور وصفی داشته است. وی فقیه، متکلم، فیلسوف، عارف و صوفی بود. تصوّف غزّالی که در عمل منشأ تحول بزرگی در زندگی او شد، در واقع ناشی از تفکر فلسفی وی بود. بدون تردید تأثیر اندیشه های ابوحامد غزّالی بر عرفان و تصوّف، قابل انکار نیست، به طوری که تا عصر کنونی نیز ادامه دارد. وی تصوّف عامیانه را که تنها در قالب سر تراشیدن، مرقّع پوشی، شطح گفتن و مجرّد ذوق بود، تبدیل به اندیشکه بسیار ژرف نمود؛ و با آنکه از دیدگاه او گام آغازین در تصوّف، پیروی از شریعت است؛ اما علوم و معارف متداوله را برای کشف حقایق کافی نمی دانست، بلکه آنها را حجاب حقیقت می دید و برای دست یابی به حقیقت معتقد به نوعی اشراق روحانی است، به گونه ای که ذهن غزّالی را از کلام به تصوّف و از قلمرو برهان به قلمرو مکاشفه نشان می دهد.

دانش فلسفه و حکمت در ایران ریشه در فرهنگ کهن این سرزمین باستانی دارد و به مراتب برتر و گسترده تر از اسنادی است که امروزه در دست است. هرچند واکاوی پژوهشگران ایرانی و غیر ایرانی حاکی از این است که دانش حکمت و فلسفه در ایران مربوط به قبل از زردشت پیامبر است؛ اما آموزه های وی رگه ها و ریشکه اصلی حکمتی را تشکیل می دهد که جهانیان آن را به «حکمت پارسیان» می شناسند. در تکامل این اندیشکه پویا و اثرگذار اندیشمندان ایرانی تلاش های فراوانی را از خود نشان دادند؛ اما نقش چشم گیر شخصیتی به نام شهاب الدین یحیی سهروردی ملقب به شیخ اشراق در حکمت پارسی که آن را به نام «حکمت اشراق» نامید و پایه گذاری نمود بر همگان آشکار است. وی متأثر ازحکیمان ایران باستان و ژرف نگری در قرآن و روایات اسلامی با هماهنگی میان بحث های عقلی، ذوقی و عرفانی، روشی نوین در فلسفکه ایرانی و اسلامی پایه گذاری کرد.