حسینعلی عبدالساتر

این مقاله به بررسی رساله ای کلامی می پردازد که به غلط به شَریف مرتضی (د: 436 ه .ق/ 1044 م) دانشمند امامی، نسبت داده شده است. رساله مزبور پرسش از فاعلیّت انسان را در نسبت با تقدیر الهی و جبر به بحث می گذارد و از دیدگاههایی دفاع می کند که تا اندازه زیادی مشابه نظرگاههای شناخته شده سیّد مرتضی است. با این وصف، رساله، خصائصی نیز دارد که با کُلّیّت دستگاه کلامی شریف مرتضی ناسازگار است. افزون بر این، پرسشها و ملاحظاتی سبک شناختی و کتاب شناختی نیز در باب این رساله قابل طرح است که در مجموع، دلیل موجّهی بر ضدّ اَصالت و صحّت انتساب اثر به شریف مرتضی بشمار می آید. با این همه، و با وجود اینکه رساله یادشده بارها در جهان اسلام به چاپ رسیده است، هیچ کس متذکّر این انتساب غلط نشده است. این رساله، به معنای دقیق کلمه، تصویر غلطی از بسیاری از دیدگاههای شریف مرتضی ارائه می کند و گاه، ارکان اصلی نظام کلامی او را متزلزل می نماید. نویسنده رساله، مفاهیم اخلاقی را، پیش از استدلالهای عقلی، بر بنیاد احکام و نصوص دینی بنا می نهد، همو بر اَخبار آحاد اعتماد می کند، مرجعیّت اصحاب پیامبر [ص] را می پذیرد، و اسماء و صفات خداوند را از وحی برمی گیرد. چُنین دیدگاههایی، که آشکارا برخِلاف نظرگاههای سیّد مرتضی است، روی هم رفته، تا حدّ زیادی به نظریّات غیر امامیان نزدیک تر است و به آسانی می تواند متعلّق به نویسنده ای معتزلی باشد.