هادی صادق زاده

وحدت از مهم ترین نیازهای امروز بشر و از جمله سفارش های مؤکد قرآن کریم و پیشوایان معصوم:  است . اسلام هرگونه مرز بندی فکری، سیاسی، اعتقادی ،  طبقاتی و نژادی را نفی می کند و بر همین اساس ، علمای اسلام همواره در راستای وحدت امت اسلامی حرکت و تلاش کرده و منادی وحدت بوده اند و در سیره عملی خود، با محور قرار دادن قرآن کریم و سیره معصومین: ، در جهت تعلیم معارف دین و حفظ آن و مبارزه با تحریف و بدعت و انحرافات فکری و عملی در میان امت اسلامی حرکت کرده اند. حج،  از عبادات سیاسی اسلام است که همه ساله از سوی میلیون ها مسلمان در زمان و مکانی واحد انجام می گیرد و خیل عظیم جمعیت که از سرتاسر جهان به سرزمین وحی می آیند، آداب و رسوم، ملیت، نژاد و رنگ های مختلف دارند. اما با همه این اختلافات ظاهری، اشتراکات فراوانی درآنان مشاهده می شود؛ از جمله اینکه همه آنها با هدف واحد و اعمال و آداب و اذکار و حتی رنگ لباس واحد، پیرامون خانه واحد (کعبه)،  می گردند که همه این اعمال، نماد وحدت و یکرنگی و همدلی است و «تعامل افکار و رسیدن به تفاهم متقابل»، «نزدیک ساختن فرهنگ های متفاوت به همدیگر»، «اهتمام به پدیده هایی چون مشارکت، اخلاق محوری، صلح  وامنیت»، «چگونگی سخن گفتن و ارتباط برقرار کردن» و بالاخره «برطرف کردن سوء تفاهم ها و نزدیکی قلوب به همدیگر» از کارکردهای حج است.

همه موجودیت و هستی مسلمانان، به هویت اسلامی آنان بستگی دارد. اگرمسلمانان به هویت خود توجه نداشته باشند و از معارف اصیل دین خود فاصله بگیرند، با مرور زمان، به صورت انسان هایی فاقد هویت در آمده، بازیچه سیاست های ابرقدرت ها می شوند. لذا دشمنان اسلام همواره سعی و تلاششان در راستای تضعیف و از بین بردن عناصر هویتی مسلمانان بوده است. حج، از عبادات بزرگ و اثرگذار اسلامی است که همه ساله، اجتماع عظیمی از مسلمانان را در زمان و مکانی واحد گرد هم می آورد. افرادی که در این چند روز به دور از مادیات و خانه و زندگی و تعلقات مادی گرد هم می آیند، فرصت مناسبی برای تفکر در حقیقت هستی خود و زندگی به دست می آورند و این مسأله می تواند در ایجاد هویت واحد اسلامی تاثیرگذار باشد. در این مقاله، به دنبال این مطلب هستیم که آیا حج با مناسک ویژه ای که دارد، می تواند در تقویت هویت دینی فرهنگی مسلمانان نقش آفرینی کند؟ اساساً کارکرد حج در تقویت عناصر ارزشی و هویت فرهنگی و اسلامی مسلمانان چیست؟ در حقیقت هدف اصلی این نوشتار بیان کارکردهای دیپلماسی فرهنگی حج، در تقویت هویت فرهنگی مسلمانان است که خود هویت فرهنگی از عناصر دیپلماسی فرهنگی می باشد. مناسک حج سرشار از دستوراتی است که در راستای سعادت دنیا و آخرت مسلمین تشریع شده و با شناخت درست این اعمال و مناسک و انجام صحیح آنها و آشنا شدن به اسرار و معارف مناسک حج و چشیدن ثمره وحدت بخش این مناسک، مسلمانان نسبت به هویت دینی و فرهنگی خود دلبستگی پیدا می کنند و قدردان آن می شوند و این باعث می شود که در جهت نشر و ترویج فرهنگ خود تلاش و کوشش به عمل آورند.

هدف اصلی دیپلماسی فرهنگی، رسیدن به تفاهم متقابل با ارتباط بین فرهنگ های مختلف است. ارتباطات انسان های اولیه، غالباً با نزاع و مشاجره همراه بوده، اما امروزه ملاقات ها و برخوردهای فرهنگی در دنیا به لحاظ کمی و کیفی، تفاوت زیادی با گذشته دارد و به طور قطع و یقین بالا رفتن سطح معلومات و دانش انسان ها در نوع ارتباطات و برخوردها اثرگذار است. بنابراین، برای رسیدن به تفاهم واقعی، اولاً باید عوامل اثرگذار در این مسیر به درستی شناخته شوند و ثانیاً باید موانع رسیدن به تفاهم متقابل را شناخت و از میان برداشت. از جمله عوامل مؤثر در ارتباطات فرهنگی، باورها و اعتقادات انسا نها است؛ چرا که افکار انسانها با اعتقادات آن ها شکل می گیرد و رفتار هم با افکار درست می شود و اگر این مقدمات صحیح باشد ارتباط هم درست و مطلوب خواهد بود. یکی از مهم ترین موانع رسیدن به تفاهم حقیقی، تعصبات بیجا است که در موارد زیادی؛ از جمله نژاد، رنگ، زبان، مذهب، سرزمین و ... می تواند ظهور داشته باشد و در اثر آن فخرفروشیو برتری طلبی ایجاد می شود. تعصبات در بسیاری از موارد به ملی گرایی و قوم گرایی منجر می شود و عامل بسیاری از مناقشات است و در نتیجه ملت ها را از یکدیگر جدا می کند و راه رسیدن به تفاهم را مسدود می کند، و در نهایت دوری فرهنگ ها از همدیگر را رقم می زند. مبارزه با تبعیض، نژادپرستی، قوم گرایی و... از جمله اهدافی است که درون مناسک حج گنجانده شده که در صورت توجه به روح و باطن اعمال حج و انجام صحیح مناسک آن، رسیدن به این مهم مقدور و ممکن است.