سیامک ذبیحی

شکل گیری روستاها، نخستین هسته های مدنیت و فعالیت، به عوامل محیطی مرتبط است؛ اما تداوم حیات اقتصادی و اجتماعی آنها در گذر زمان درنتیجه تحولات گسترده و پرشتاب پیامد مدرنیته و برنامه ریزی های توسعه ای نامتوازن با چالش های اساسی مواجه شده است. نابسامانی های جمعیتی و ساختار نیروی انسانی روستاها و در پی آن افول کارکردهای اقتصادی به ویژه درزمینه کشاورزی، عمده ترین چالش های هویتی جوامع و مناطق روستایی به شمار می آید. پژوهش حاضر به تحولات هویت روستایی استان مرکزی با تأکید بر ساختارهای جمعیتی با استفاده از ارزیابی ها و مدل سازی های آماری توجه داشته است. برای این منظور تمامی روستاهای دارای بیش از 20 خانوار استان در دو سرشماری 1375 و 1390 مطالعه شدند و با استخراج همه متغیرهای جمعیتی مشابه در دو مقطع، شاخص های دموگرافیکی متعددی برای هرکدام از این مقاطع تعریف و محاسبه شد. پس از توصیف آماری و ارزیابی توزیع شاخص ها، مدل سازی هویت دموگرافیک مناطق روستایی استان در دو مقطع با روش معادله یابی ساختاری و مبتنی بر رویکرد خودگردان سازی انجام شد. بعد خانوار، میزان جوانی (شاخص وِرتهایم)، میزان سالخوردگی، نسبت بستگی، میزان باسوادی و اشتغال، شاخص هایی مشترک در مدل های ساختاری نهایی و معتبر هر دو مقطع بوده اند. مقایسه آماره های توصیفی و همچنین ضرایب مسیر شاخص ها در برآورد ساختاری سازه های هویت دموگرافیک درمجموع نشان می دهد شاخص های بعد خانوار، جوانی جمعیت و میزان باسوادی، تعیین کننده هایی مؤثر در هویت دموگرافیک مناطق روستایی استان مرکزی در هر دو مقطع بوده اند. درمقابل سالخوردگی جمعیت در هر دو مقطع و با شدتی به مراتب بیشتر در سال 1390، ساختار و هویت جمعیتی را تضعیف و تهدید کرده است. نسبت بستگی با وضعیتی متعادل و منطقی در سال 1375 نقش مثبت و مؤثری در ساختار جمعیتی روستاهای استان داشته است؛ ولی در سال 1390 با فاصله گرفتن از این وضعیت، نقش و تأثیری متضاد پیدا کرده است.

      شکل گیری روستاها را به عنوان نخستین هسته های مدنیت و فعالیت می توان به عوامل محیطی مرتبط دانست، اما تداوم حیات اقتصادی و اجتماعی روستاها در گذر زمان با چالش های اساسی ناشی از افول کارکردهای کشاورزی، به عنوان اصلی ترین کارکرد محیطی، مواجه شده است. هدف اصلی از این مطالعه بررسی تحولات کشاورزی روستاهای استان طی یک دهه با تأکید بر کارکردهای کشاورزی است. این تحقیق  به لحاظ هدف کاربردی و از نظر روش شناسی در گروه تحقیقات توصیفی – تحلیلی قرار می گیرد. برای این منظور تمامی 733 روستاهای بالای بیست خانوار استان در دو سرشماری کشاورزی 1382 و 1393 مورد مطالعه قرار گرفته و با استخراج همه متغیرهای کشاورزی مشابه در دو مقطع، 20 شاخص مقطعی و تحولی تعریف و محاسبه شد. پس از توصیف آماری و ارزیابی توزیع شاخص ها، مدل سازی تحولات کشاورزی مناطق روستایی استان در دو مقطع با روش معادله یابی ساختاری و مبتنی بر رویکرد خودگردان سازی با استفاده از نرم افزارهای SPSS  و AMOS Graphic  انجام شد. با توجه به ضرایب مسیر و علامت آنها در ابتدای دوره می توان نتیجه گرفت که وضعیت کشاورزی روستاهای استان در مقطع زمانی ابتدای دوره، از یکسو بیشتر مبتنی بر زراعت بوده است تا باغبانی و از سوی دیگر بیشتر مبتنی بر عامل و نهاده زمین بوده است تا عامل و نهاده آب. اما نتایج مقطع زمانی انتهای دوره در مقایسه با مدل مربوط به ابتدای دوره، نشان داد که طی این مدت، تعیین کنندگی و اهمیت زمین جای خود را به آب داده است. لذا روند روبه افول تغییر و تحولات کارکردهای کشاورزی روستاهای استان طی این دوره، بیش از هر چیز تحت تأثیر عامل تعیین کننده آب بوده است. ایجاد ساختار سازمانی واحد با هدف سیاست گذاری و تصمیم گیری در زمینه دو عامل پایه زمین و آب و همچنین تشکیلات استانی برای اجرای سیاست ها در یک دیدگاه فرابخشی از جمله پیشنهاداتی است که می تواند به حل مشکلات کشاورزی جوامع روستایی کمک نماید