رستم فلاح

یکی از میراث داران اخلاقی تاریخ و فرهنگ اسلامی ایرانی بوعلی سیناست. هم نوشتن و هم ننوشتن این حکیم بزرگ در اخلاق قابل تأمل است. آن قدرکه در فلسفه، منطق و پزشکی او کاویده ایم، در میراث اخلاقی او تأمل نکرده ایم. در اینجا سه اثر اخلاقی او که به دست ما رسیده، گزارش کتاب شناختی و نیز تحلیل جریان شناختی اخلاقی می شود که عبارتند از: 1. فی علم الاخلاق؛ 2. الرساله فی العهد؛ 3. مقامات العارفین. نیز دو اثر اخلاقی وی که مفقود شده است، یعنی: 4. البر و الاثم فی الاخلاق؛ 5. کلام فی المواعظ، گزارش و در پایان آثاری از وی که به نوعی مرتبط با اخلاق است، کاویده می شود تا سمت و سوی اخلاقی وی نمایا ن تر شود.

سرنوشت های دردناک و ناکامی های نخبگان و نوابغ تحلیل های گوناگون به خود دیده است. فرهنگ ما از این دست نخبگان کم نداشته است. شاید ناگشودگی این معما از آن رو باشد که جمع نخبگی و ناکامی برایمان ناممکن و یا دست کم، ثقیل می نماید؛ اما اگر نخبگی را به تخصص تعریف کنیم، این استبعاد از میان برمی خیزد که شخصی در یک یا چند حوزه نخبه باشد؛ ولی در حوزه و حوزه های دیگر عامی باشد. بنابراین، توفیقات او از ناحیه نخبگی و ناکامی های او از ناحیه عامی بودن او باشد. ادعا این است که عمده ناکامی های نخبگان ما، نداشتن مهارت در رفتار ارتباطی موفق بوده است؛ چون آنان، به رغم نخبگی و نبوغ در حوزه های دیگر، هیچ آموزشی برای کسب مهارت های رفتار ارتباطی موفق، ندیده و نمی بینند. این مطالعه نشان می دهد هر چند سهروردی در حکمت و فنون علمی نزدیک به آن، نابغه و نخبه بوده، اما چون سبک گفتاری و رفتار ارتباطی وی، خالی از مهارت های ارتباطی موفق بوده، سرنوشت دردناکی برای او رقم خورده و در نهایت، به قتل رسیده است.

ابن مقفع، از حلقه های مهم انتقال اخلاق از دوره باستانی ایران و هند به دوره اسلامی است. از وی یازده رساله کوتاه و بلند به جای مانده که ده رساله در حوزه اخلاق پژوهی است. گرچه بیشتر آثار وی ترجمه از پهلوی به عربی است اما او یک مترجم معمولی، حتی یک اخلاق نگارصرف نبود؛ بلکه ویژگی های شخصی و شخصیتی، حرفه ای و موقعیت سیاسی او، شأن وی را به یک اخلاق پژوه، اگر نگوییم یک فیلسوف سیاسی،[i] ارتقا داد. اما حاشیه سازی ها بر علیه او و آثارش، درک جایگاه وی و اخلاق پژوهی او را به تأخیر انداخت. مکتب اخلاقی او خردبنیاد بود، بی آنکه نسبت به وحی، خودبسنده باشد. منشأ فعل اخلاقی، نزد وی، کرامت ذاتی و عزت نفس و بزرگ منشی است. او اخلاق را نامشروط می دانست. در آثار وی، دوستی و وفای به دوستی ها در میان سایر فضایل اخلاقی، اهمیت بسیار دارد. اگر مکتب اخلاقی وی «اخلاق بزرگواری خردبنیاد» نام بگیرد، هردو دو مؤلفه اصلی اخلاق پژوهی او را بیان می کند.