تفسیر القرآن الکریم

پس از عصر نزول و جمع آورى و وحدت بخشیدن به نسخه هاى قرآن تلاشهاى علمى فراوانى درباره قرآن معمول گشت و این کتاب مقدس سیر و مراحلى را طى کرد.
در آغاز مسأله قرائت و فهم کلمات غریب قرآن نقطه گذارى اعراب و شماره گذارى آیات آن مطرح بود ولى به تدریج مباحثى چون تفسیر قرآن و سبکهاى مختلف آن از نقل اقوال (مأثور) تا بحثهاى اجتهادى و استنباطى قرآن مطرح گشت و روز به روز بر حجم این موضوعات علوم قرآن افزوده گشت به گونه اى که هر یک از مباحث علوم قرآنى و تفسیرى تبدیل به رشته ها و سبکهاى گوناگونى شد.
یکى از سبکهاى مورد توجه در رشته هاى تفسیرى که از آغاز مورد توجه قرار گرفت سبک کلامى و شیوه استفاده از آیات
براى دفاع از عقاید و یا دفع شبهات مخالفین بود. سبکى که با استدلال از قرآن براى پوشیده کاریها و خرده گیریهاى مخالفان و یا توضیح نظرات اعتقادى به کار گرفته مى شد.
از طرف دیگر مفسر قرآن مجید چون خود پیرو یکى از مذاهب اسلامى است و در زمینه اصول دینى و حتى فروع فقهى عقایدى دارد که برایش از مسلّمیات شمرده مى شود. از این روى هر مفسرى به هنگام تفسیر آنچنان تفسیر مى کند و معنى و تأویلى را عرضه مى دارد که با اصول و عقاید وى ناسازگار از کار در نیاید. در این مورد تفاسیر معتزله و اشاعره و سپس عرفاء و تأویلات ایشان از شواهد روشن این سبک شمرده مى شوند.
از نگاه منطقى گرچه بحثهاى اعتقادى به دنبال برخورد مسلمانان با ملل یهود نصارا زردشتى مانوى و بودایى و عوامل سیاسى و خارجى و حکومت عباسى و مسأله خلق قرآن شکل گرفت اما ویژگى خود قرآن در شکل بهره گیرى از استدلال و ارجاع دادن به اصول بدیهى عقل و توجه دادن به حقایق و گاه ارجاع به دانشهاى طبیعى و حوادث تاریخى در شکل گرفتن این سبک تفسیر تأثیر فراوان و سهم بسزایى داشته است.
از کسانى که دانش کلام و سبک تفسیر کلامى را فربه ساخت دانشمند فرزانه ومصلح بزرگ و پیشواى متکلمان محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید است.
مرحوم شیخ مفید(ره) گرچه تفسیر مستقلى و با گرایش کلى تدوین نکرد اما مجموع کتابهاى اعتقادى تاریخى فقهى او گویاى روشنى از این سبک تفسیر است; زیرا مهمترین و بارزترین ویژگى شیخ مفید(ره) عقلگرایى و تعقلى برخورد کردن وى با مسائل دینى است. عقلانیتى که خواننده را به اعجاب مى آورد و انسان را نیازمند بهره گیرى از شیوه استدلال و دقتهاى وى مى کند. برخورد وى با نصوص و ظواهر متون دینى با چنین نگرشى است. متأسفانه کتابهاى مستقل علوم قرآنى این شخصیت علمى تاکنون به دست نیامده است امّا عناوین آنها (که در فهرستهاى کتابشناسى ثبت شده) گویاى این گرایش و بهره جسته از این سبک است. تنها عناوین کتابهاى: (النصرة فى فضائل القرآن) (البیان فى تألیف القرآن) (الکلام فى وجوه اعجاز القرآن) (جوابات ابى الحسن سبط المعالى بن زکریا فى اعجاز القرآن) بیانگر توجه شیخ مفید(ره) به بهره گیرى از روش کلامى است.
ازاین کتابها که بگذریم در جاى جاى دیگر کتابهاى موجود شیخ بحثهاى تفسیرى به شیوه خویش است. روشى که در هیچ یک از کتابهاى پیش از شیخ موجود نمى باشد و جاى آن در حوزه تفکر اسلامى خالى است.
در هر صورت ضرورت جمع آورى مباحث تفسیرى ایشان از مجموع کتابها و رساله ها امر روشنى است بویژه که ما در آستانه هزارمین سال درگذشت آن دانشمند بزرگ و برگزارى کنگره اى به همین مناسبت هستیم و تدوین مباحث تفسیرى و نشان دادن سبک و روال شیخ مفید در برداشت از قرآن تأثیر چشمگیرى در مباحث قراآى و نشاط علمى حوزه هاى علمیه و جهان اسلام خواهد داشت.
تفسیر شیخ مفید ویژگیهاى
همانطورى که اشاره شد شیخ(ره) کتاب مستقلى در تفسیر همه ٌ قرآن ننوشته است اما گستردگى استفاده از آیات در مباحث اعتقادى تاریخى و فقهى و پرداختن به مباحث تفسیرى قرآن نشانگر احاطه این دانشمند به مباحث تفسیرى است. امّادر هر صورت ویژگیهاى تفسیر از چند جهت جالب توجه مى باشد:
1. ویژگى مهم این تفسیر بُعد کلامى آن است. شاید بتوان بدون مبالغه ادعا کرد که ما تفسیرى کلامى به این گونه در شیعه نداشته و نداریم و در میان تفاسیر موجود شیعه تاکنون به این گستردگى در موضوعات کلامى در ذیل آیات قرآن بحث نشده و از آیات مباحث کلامى استخراج نگردیده است. در اهل سنّت نیز چنین است. فقط تفسیر کبیر فخر رازى از این جهت به تفسیر شیخ مفید شباهت دارد که البته پس از دو قرن از حیات شیخ مفید نگاشته شده است.
به عبارت دیگر چون مرحوم شیخ(ره) در محیط پرجنجال و بحث انگیز بغداد در آن تاریخ مى زیسته است و شیعه سخت مورد هجوم مخالفان قرار گرفته است و فرصت پاسخگویى بیشتر در حکومت دیالمه به وجود آمده است به هر مناسبتى به دفاع از عقاید شیعه بر مى آید و با دفع شبهات مخالفان با مباحث قرآنى و نگرش عقلى این اشکالات را جواب مى دهد.
اکنون با کنار هم گذاشتن مجموع مباحث تفسیرى به ترتیب قرآن چنین نتیجه اى به دست آمده است که کلیه آیاتى که زمینه برداشتهاى کلامى و تفسیرى دارند در این تفسیر مشخص شده است.
کتابهاى الأفصاح اوائل المقالات تصحیح الاعتقاد العیون والمحاسن مسائل صاغانیه رساله حاجبیه الارشاد والمسائل السرویه
مباحث کلامى را طرح مى کند و کتابهاى المقنعه رسالة فى المهر المسح على رجلین حرمة ذبائح اهل الکتاب و برخى از رساله هاى دیگر مباحث فقهى را به طور مستقل عنوان مى کنند. اماعنوان فقهى این مباحث این معنیً نیست که این کتابها هم جهتگیرى کلامى نداشته باشند یا آن کتابها بحث فقهى نداشته باشند.
2. با نگرشى به مباحث تنظیم شده این تفسیر نوع جهتگیریهاى شیخ مفید در قرن چهارم و اندکى از قرن پنجم و نزاعهاى شیعه و سنى و حتى در میان شیعه (مباحث طرح شده از سوى محدثینى مثل صدوق و پاسخ ایشان در تصحیح الاعتقاد) و در سطحى گسترده جهان اسلام به دست مى آید.
بیشترین مباحث شبهاتى بوده است که از سوى اهل سنّت نسبت به عقاید شیعه درباره افضلیت على(ع) نسبت به خلفاى راشدین عصمت غیبت امام مهدى رجعت متعه نفاق بعضى از صحابه و مسائل فقهى مورد اختلاف مانند. تحریم ذبائح اهل کتاب بوده است.
همین مباحثى چون : فعل شرور خلق افعال عباد حدود اختیار و اراده انسان ومباحثى دیگر از این نسخ با معتزله داشته است.
اما موضوعاتى که با اهل حدیث از شیعه طرح کرده است مثل: اراده الهى هدایت الهى منشأ عمل انسان مفهوم بداء عالم ذر ارزش عقل آفرینش روح و مانند این موضوعات بوده است.
بخشى از مباحث تفسیرى کلامى شیخ مفید (ره) تعارض وى با غلات است. مثلاً در باب این که پیامبران و ائمه(ع) همانند دیگر انسانها بر خوردار از لذت و الم هستند و رشد جسمانى و کهولت دارند با نظریه رایج غلات در آن زمان مبارزه مى کند و مى گوید:
(پیامبران و ائمه معصومان همانند دیگر انسانها هستند و این غلات هستند که برخلاف اجماع این عقیده را قائل شده اند.)1
و شیوه کار گزارش
1. گرچه تمام آثار شیخ در دسترس نمى باشد ولى همان اندازه از آثار شیخ که چاپ شده و یا نسخه هاى خطى آن به دست آمده و هم اکنون در دست چاپ است2 مورد مطالعه و کاوش قرار گرفته و آنچه از این کتابها بحث هاى تفسیرى داشته اند گزینش شده اند.
کتابهاى گزینش شده به شرح زیر مى باشند:
1. الارشاد.
2. الافصاح.
3. الاعلام فیما اتفقت علیه
الامامیه.
4. اوائل المقالات.
5. ایمان ابى طالب.
6. تحریم ذبائح اهل الکتاب.
7. تصحیح الاعتقاد.
8. الثقلان.
9. خمس رسائل فى اثبات الحجة.
10. رسالة فى تفضیل امیرالمؤمنین على(ع).
11. رسالة فى معنى المولى.
12. رسالة فى تحقیق الخبر المنسوب الى النبى(ص) نحن معاشر الانبیاء.
13. رسالة فى النص على امیرالمؤمنین.
14. رسالة فى المهر.
15. رسالة فى عدم سهو النبى.
16. العویص.
17. الفصول العشرة فى الغیبة.
18. الفصول المختاره من العیون والمحاسن.
19. فى المنام (شرح المنام).
20. المسائل الصاغانیة فى الرّد على ابى حنیفه.
21. المسائل الجارودیة.
22. المسائل السرویة.
23. المسائل العکبریة (الحاجبیة).
24. المقنعة.
25. النکت الاعتقادیه.
بنابر این ازمجموع کتابهاى شیخ مفید تنها این کتابها و رساله ها گزینش شده اند و بقیه آثار موجود به گونه اى نبوده اند که براى استخراج مباحث تفسیرى کاربرد داشته باشند.
2. مباحث گزینش شده در ذیل آیاتى استخراج شده است که به گونه اى در تفسیر و توضیح آیات قرآن تلقى شده اند و در مواردى که ذکر آیه از باب انطباق وجرى بر موضوع و استشهاد بوده و به آن گونه اى نیست که در تفسیر و فهم قرآن دخیل باشد از گزینش آن خوددارى شده است. به همین دلیل گاهى در یک رساله فقط یک فیش گزیده شده است.
3. در قرن چهارم هجرى شهر بغداد مرکز فرهنگى جهان اسلام بود و علما و دانشمندان مذاهب در این شهر به سر مى برند و جلسات بحث و مناظره در باره عقاید گوناگون گرم و پررونق بود. شیخ مفید (ره) از چنین موقعیتى سود مى جوید و براى دفاع از اسلام و مکتب تشیع که مورد هجوم افکار مخالفان قرار گرفته است تلاش وصف ناپذیر و سترگى را مى نماید. مباحث تفسیرى گردآورى شده گویاى این حرکت وتلاش است و چون این مجموعه مباحث به صورت موضوعى یا به شکل پرسش و پاسخ طرح شده است صبغه کلامى دارد. از این روى طبیعى است که به اختلافات مذهبى آن عصر و نزاعهاى آن دوران بپردازد و در این کتاب شکل نمایانى به خود بگیرد. بویژه که شیخ در تمام این بحثهاى کلامى عنایت وافرى
نسبت به استفاده از قرآن داشته است.
از طرف دیگر نمى توان از این مجموعه مباحث که به ترتیب قرآن تنظیم شده است توقعى همچون دیگر کتابهاى تفسیرى داشت که به مباحث ادبى و تاریخى و روایى بپردازد گرچه در مجموع این برداشتها از شیوه بیانى ادبى روایى و تاریخى سود جسته است. همچنین این مباحث شامل همه آیات قرآن و ناظر به همه قسمتهاى هر آیه نمى شود و تنها آن قسمت مورد نظر شیخ که درباره آیه مى باشد گزینش شده است. و چون مباحث گزینش شده از کتابهاى مختلف و با سیاقهاى گوناگونى است نباید توقع یکدستى و انسجام در ورود و خروج مطالب در یک کتاب را داشت.
اما با همه اینها تأکید مى گردد با اندک ملاحظه اى از مباحث کتاب برترى مباحث تفسیرى این کتاب در مقایسه با دیگر تفاسیر کلامى کاملاً مشهود است.
4. شیخ مفید(ره) گاه براى اثبات موضوع یا رد شبهه اى چند آیه را مورد بحث قرار مى دهد یا به چند آیه استشهاد مى کند که تفکیک این مباحث چندان مفید نیست.
بدین جهت در ذیل نخستین آیه مورد بحث تمام آن مطالب آورده شده است و در ذیل آیات دیگر از روش ارجاع استفاده شده است تا از تکرار مباحث پرهیز شود.
5. کلیه توضیحات و ارجاعات و ذکر نام اشخاص که دخیل در فهم کلام بود و از اضافات گردآورنده مى باشد در داخل کروشه قرار گرفته است تا با مطالب اصلى کتاب اشتباه نگردد.همچنین در مواردى از روش تقطیع استفاده شده است به این گونه که مباحث خارج از موضوع حذف شده است و کسانى که بخواهند به مجموعه مباحث تفسیرى و غیر تفسیرى شیخ مفید(ره) مراجعه کنند مى توانند با مراجعه به منبع اصلى که در هر آیه ذکر شده است مقصود خود را عملى سازند.
6. فهرستى از تمام آیات به کار رفته اعم از آیات گزینش شده و یا آیاتى که در این کتاب آورده نشده ولى شیخ مفید(ره) به هر صورت آنها را ذکر کرده است در پایان کتاب جزء فهارس تفسیر آمده است.
از فهارس کتاب فهرست موضوعى مطالب و فهرست نمایه هاى بحثهاى تفسیر و فهرست آیات کتاب مى باشد.
1. اوائل المقالات چاپ داورى / 84.
2. تا تاریخ نوشتن این مقاله.