نماز عید غدیر

نماز عید غدیر عبادتى مستحب است که فقهاء - رضوان الله علیهم اجمعین - در کتابهاى فقهى از آن یاد کرده‏اند.
در این مقاله نگاهى گذرا به مساله استحباب نماز غدیر در روایات و گفتار فقهاى نامدار شیعه مى‏افکنیم بدان امید که در آینده این مساله را، از دیدگاههاى گوناگون، در کتابى مستقل مورد بحث و بررسى قرار دهیم و به شیفتگان ولایت امیر مؤمنان(ع) تقدیم کنیم. ان شاء الله.
گفتار فقها
فقهاى شیعه در کتابهاى فقهى غالبا به این مساله پرداخته و در مورد اسحباب آن فتوا داده‏اند. شروع بودن آن در حدى است که فقیه جاودانه صاحب جواهر متوفاى‏1266ه.ق مى‏گوید: فلا خلاف احده فى هذه الصلاة بین قدماء الاصحاب و متاخریهم.
در این نماز اختلافى میان فقهاى قدم و جدید شیعه ندیدم
1. شیخ مفید(ره) متوفاى‏413 ه در این باره مى‏نویسد:
«فاذا ارتفع النهار من الیوم الثامن عشر من ذى الحجة فاغتسل فیه کغسلک للعیدین و الجمعة و البس اطهر ثیابک و امس شیئا من الطیب ان قدرت علیه، و ابرز تحت السماء، و ارتقب الشمس فاذا بقى لزوالها نصف ساعة او نحو ذلک فصل رکعتینى...» (1)
هنگامى که خورشید در روز هجدهم ذى حجه بالا آمد، مانند غسل عید قربان، عید فطر و روز جمعه غسل کن. بهترین لباسهایت را بپوش، اگر توانستى مقدارى عطر استعمال کن، زیر آسمان قرار بگیر و مواظب خورشید باش; وقتى نیم ساعت‏به زوال آفتاب باقى ماند دو رکعت نماز بخوان.
2. ابوالصلاح حلبى(ره) متوفاى‏447 ه در این مساله مى‏نویسد:
«و من وکید السنة الاقتداء برسول الله فى یوم الغدیر، و هو الثامن عشر من ذى الحجة الحرام بالخروج الى ظاهر المصر و عقد الصلاة قبل ان تزول الشمس بنصف ساعة لمن تتکامل له صفات امامة الجماعة برکعتین یقراء فى کل رکعة منهما الحمد و سورة الاخلاص عشرا و سورة القدر عشرا و آیة الکرسى عشرا...» (2)
از سنتهاى سفارش شده پیروى از رسول الله(ص) در روز غدیر، هجدهم ذى‏حجة، است. پیروى از پیامبر اکرم(ص) با خروج از شهر و برگزار کردن نماز غدیر در نیم ساعت قبل از زوال خورشید به وسیله کسى که داراى شرایط امامت جماعت است، تحقق مى‏یابد. نماز غدیر دو رکعت است، در هر رکعت آن پس از حمد، ده بار سوره توحید و قدر و آیة الکرسى خوانده مى‏شود.
3. شیخ طوسى(ره) متوفاى 460 ه در این باره چنین نوشته است:
«و یستحب ان یصلى الانسان یوم الغدیر اذا بقى الى الزوال نصف ساعة بعد ان یغتسل رکعتین، یقراء فى کل واحدة منهما الحمد مرة و قل هو الله احد، عشر مرات، و آیة الکرسى عشر مرات، و انا انزلناه عشر مرات، فاذا سلم دعا بعدهما بالدعا المعروف.» (3)
مستحب است انسان در روز غدیر، نیم ساعت‏به زوال خورشید مانده پس از غسل، دو رکعت نماز به جاى آورد و در هر رکعت‏بعد از حمد ده مرتبه سوره توحید، قدر و آیة الکرسى را تلاوت کند و بعد از سلام دعاى معروف را بخواند.
4. قاضى ابن‏براج طرابلسى(ره) متوفاى 481 ه مى‏نویسد:
«هذا العید هو الیوم الثامن عشر من ذى الحجة فمن اراد هذا الصلاة فالافضل له ان یغتسل فى هذا الیوم و یلبس اجمل ثیابه و یمس شیئا من الطیب و یبرز تحت السماء فاذا بقى من النهار الى زوال الشمس مقدار ساعة او نحو ذلک صلاها رکعتین...» (4)
این عید همان روز هجدهم ذى‏حجة است. کسى که مى‏خواهد در این روز نماز عید [عید غدیر] بخواند بهتر است غسل کند، زیباترین لباسش را بپوشد، عطر بزند، در زیر آسمان قرار گیرد و حدود یک ساعت قبل از زوال خورشید دو رکعت نماز به جاى آورد...
5. ابن‏زهره حلبی(ره) متوفاى 585 ه این گونه نگاشته است:
«... و یستحب ان یصلى جماعة، ان یحجر فیها بالقراءة و ان یخطب قبل الصلاة خطبة مقصورة على حمد الله و الثناء علیه و الصلاة على محمد و آله، و ذکر فضل هذا الیوم و ما امر الله به فیه من النص بالامامة على امیرالمؤمنین(ع).» (5)
... و مستحب است این نماز به جماعت‏خوانده شود، قرائت نماز با صدایى بلند باشد و قبل از نماز، خطبه کوتاهى شامل حمد و ثناى الهى، صلوات بر محمد و آل محمد، و فضیلت این روز و ماموریت رسول خدا در انتصاب امیرمؤمنان به امامت ایراد شود.
6.مرحوم حلبى(ره) مى‏نویسد: ...و «صلاة یوم الغدیر رکعتان و وقتهما قبل الزوال ساعة... و لو ابتدا قبلها بخطبة مشتملة على الحمد و الثناء و الصلاة و الولاء و الاعلام بفضیلة ذلک الیوم و ما خص الله به ولیه من النص علیه بالامامة و تشریفه بالولایة الموکدة عهدها على جمیع الامة لکان اتم فضلا و اعظم اجرا.» (6)
نماز روز غدیر دو رکعت و وقت آن نیم ساعت‏به زوال خورشید است... و چنانچه قبل از نماز در خطبه‏اى از حمد و ثناى الهى، درود بر پیامبر(ص)، دوستى اهل بیت(ع) فضیلت آن روز و آنچه خدا به ولیش اختصاص داده مانند امامت و تشرف به ولایتى که همه امت‏به پذیرش سفارش شده‏اند یاد کند، از فضیلتى والا و پاداشى بزرگ برخوردار است.
7. سلار بن‏عبدالعزیز(ره)متوفاى‏463ه در کتاب «مراسم‏» چنین نوشته است:
«و هى من وکیدا السنن وقتها اذا بقى من الزوال مقدار نصف الساعة فى الیوم الثامن عشر من ذى الحجة...» (7)
این نماز از سنت‏هاى مؤکد بوده، وقت آن نیم ساعت قبل از زوال خورشید روز هیجدهم ذى‏حجة است.
8. علامه حلى(ره) متوفاى‏726 ه مى‏نویسد:
«هذه الصلاة تستحب فى هذا الیوم و اشده تاکیدا قبل الزوال بنصف ساعة.» (8)
این نماز در روز غدیر مستحب است و نیم ساعت قبل از زوال خورشید بر خواندن آن تاکید شده است.
او همچنین مى‏فرماید: خدا به سبب هدایت، اکمال دین و اتمام نعمت منتى بر بندگان دارد که سپاس آن در روز غدیر لازم است، بدین خاطر نماز عید غدیر را مستحب شمرده‏اند.
9. شهید اول(ره) متوفاى‏786 ه در «ذکرى‏» چنین نوشته است:
«و من الصلوات المستحبة صلوة یوم الغدیر و هى مشهورة بین الاصحاب.» (9)
یکى از نمازهاى مستحبى، نماز روز غدیر است که بین اصحاب شهرت دارد. علاوه بر این او مى‏گوید:
و ثوابها مائة الف حجة و عمرة و یعطى ما سال. (10)
و پاداش این نماز با هزار حج و عمره برابر است و هر چه [نمازگزار] درخواست کند برآورده مى‏شود.
10. مقدس اردبیلى(ره) متوفاى‏993 ه مى‏نویسد:
«و المشهور بین الاصحاب جواز فعلها جماعة و لیس ببعید، لعدم المنع من الجماعة فى النافلة مطلقا بحیث‏یشملها ظاهرا و لا اجماع فیه، مع الترغیب فى الجماعة، خصوصا فى هذه الصلاة فى هذا الیوم، و لانه یحصل النفع اکثر لحصول ثوابها لمن لم یعرف هذه الایات بالاقتداء.» (11)
مشهور میان اصحاب جواز خواندن نماز [عید غدیر] به جماعت است و این سخن بعید نیست; زیرا خواندن نمازهاى نافله به جماعت منع مطلقى ندارد که ظاهر این مورد را شامل شود و اجماعى نیز بر منع تحقق نیافته است. علاوه بر این. جماعت در نمازها، بخصوص در نماز این روز، مورد تشویق شرع قرار گرفته است. از سوى دیگر به جماعت‏خواند نماز عید سود بیشتر را دارد، چون کسى که با آیات آشنا نیست [توانایى قرائت ندارد] پاداش بسیار مى‏یابد.
11. محقق کرکى(ره) متوفاى 940 ه در این باره مى‏گوید:
«و صلاة الغدیر رکعتان قبل الزوال بنصف ساعة یقراء فى کل رکعة منها الحمد و کلا من التوحید و القدر و آیة الکرسى الى قوله (هم فیها خالدون) عشرا، جماعة فى الصحراء بعد ان یخطب الامام بهم، و یعرفهم فضل الیوم فاذا انقضت الخطبة تصافحوا و تهانوا.» (12)
نماز غدیر دو رکعت است که نیم ساعت قبل از زوال خورشید خوانده مى‏شود، در هر رکعت، پس از حمد، سوره توحید، قدر و آیة الکرسى، تا هم فیها خالدون، هر یک ده بار خوانده مى‏شود. این نماز پس از خطبه خطیب، که فضیلت آن روز را بیان مى‏کند، پس از پایان خطبه مردم به یکدیگر دست داده، تبریک مى‏گویند.
12. مرحوم نراقى(ره) متوفاى 1245 ه مى‏نویسد:
«و استحبابها مشهور بین الاصحاب قدیما و حدیثا و تدل علیه روایة العبدى و غیرها.» (13)
استحباب این نماز بین اصحاب گذشته و حاضر مشهور است و روایت عبدى و غیر آن بر این مطلب دلالت دارد.
مرحوم سید محمد کاظم یزدى نیز در عروة الوثقى به این مساله اشاره مى‏کند و تمام کسانى که بر «عروة الوثقى‏» حاشیه نوشته‏اند، از جمله مرحوم امام خمینى(ره) آن را پذیرفته‏اند.
روایات
به دو روایت در این مساله اشاره مى‏کنیم:
محدث جلیل القدر شیخ حر عاملى(ره) متوفاى 1104 ه .ق در وسائل الشیعه بابى را به استحباب نماز در روز غدیر اختصاص داده، از امام صادق(ع) چنین نقل مى‏کند:
«محمد بن الحسن باسناده عن الحسین بن‏الحسن الحسنى، عن محمد بن‏موسى الهمدانى، عن على بن حسان الواسطى، عن على بن‏الحسینى العبدى قال: سمعت ابا عبدالله الصادق(ع) یقول: صیام یوم غدیر خم یعدل صیام عمر الدنیا - الى ان قال - و هو عید الله الاکبر و ما بعث الله نبیا الا و تعید فى هذا الیوم و عرف حرمته; و اسمه فى السماء یوم العهد المعهود و فى الارض یوم المیثاق الماخوذ و الجمع المشهود; و من صلى فیه رکعتین یغتسل عند زوال الشمس من قبل ان تزول مقدار نصف ساعة... عدلت عندالله عزوجل مائة الف حجة، و مائة الف عمرة، و ما سال الله عز و جل حاجة من حوائج الدنیا و حوائج الاخرة الا قضیت کائنا ما کانت الحاجة.» (14)
محمد بن حسن با سندش از حسین بن حسن حسنى از محمد بن موسى همدانى از على بن حسان واسطى از على بن‏حسین عبدى نقل کرده است که گفت: از امام صادق(ع) شنیدم، فرمود: روزه روز عید غدیر با روزه تمام عمر دنیا برابر است [و سخن را ادامه داد] تا آنکه فرمود: غدیر عیدالله اکبر است، خداوند هیچ پیامبرى را مبعوث نکرد مگر آنکه این روز را برایش عید قرار داد و حرمتش را به وى شناساند.
غدیر در آسمان «روز عهد معهود» و در زمین «روز میثاق گرفته شده و جمع مشهود» نام دارد. کسیکه در این روز نیم ساعت قبل از زوال خورشید دو رکعت نماز بخواند و قبل از آن غسل کند... نزد خداوند پاداشى برابر با هزار حج و هزار عمره خواهد داشت و خواستهاى دنیایى و آخرتى‏اش برآورده مى‏شود.
ایرادهایى که بر حدیث وارد شده، چنین است:
1. اشکال مرحوم عاملى
شیخ طوسى این روایت را در «تهذیب الاحکام‏» (15) نقل کرده و مرحوم عاملى در «مدارک الاحکام‏» (16) سند آن را ضعیف دانسته است. هر چند این بزرگوار عامل ضعف را بیان نکرده، ولى احتمال دارد که به خاطر وجود على بن‏الحسین العبدى در سلسله راویان روایت را ضعیف شمرده باشد چون در کتب رجال به وى اعتنایى نشده است.
2. اشکال مرحوم صدوق(ره)
مرحوم صدوق(ره) به خاطر حضور محمد بن‏موسى همدانى در سند روایت آن را ضعیف مى‏داند و مى‏گوید: خبر نماز روز غدیر خم و پاداش کسى که در آن روزه بگیرد به طریق محمد بن‏موسى همدانى نقل شده است. شیخ ما محمد بن‏حسن بن‏الولید، محمد بن‏موسى را مورد اعتماد نمى‏دانست و هر که در نقل روایت مورد تصدیق و تایید استادم قرار نگیرد نزد من متروک و غیر قابل اعتماد است.
پاسخ به اشکالها
فقهاى بزرگوار ما این موارد را از طریق تسامح در ادله سنن حل کرده‏اند. چنانکه مرحوم صاحب جواهر مى‏گوید: و نت‏خبیر بما فیه، خصوصا و الحکم استحبابى; (17) و تو از ضعف کلام (صدوق) آگاهى، بخصوص که این مساله از احکام استحبابى است.
مرحوم صاحب حدائق (ره) مى‏نویسد: ظاهرا این اخبار و آنچه که به تسامح در ادله سنن شهرت دارد سبب شده است که این نماز میان قدما و متاخران مشهور شود و سخن صدوق و استادش محمد بن‏حسن بن‏ولید مورد توجه قرار نگیرد. حدیث دوم از داود بن‏کثیر از ابى هارون عبدى از امام جعفر صادق(ع) نقل شده است‏بر اساس این روایات امام ششم(ع) فرمود: کسى که در آن روز دو رکعت نماز به جاى مى‏آورد مى‏تواند نماز را در هر وقتى بخواند، [ولى] بهتر است که نزدیک زوال خورشید باشد [زیرا] آن ساعتى است که امیر مؤمنان(ع) در غدیر خم به عنوان پرچمدار (رهبر) مردم معرفى شد [نیز] همان ساعتى است که مردم سمت آن جایگاه نزدیک مى‏شدند. پس [بهتر است] در این وقت دو رکعت نماز بگذارد آنگاه سجده کرده صد مرتبه شکرالله بگوید و بعد از نماز دعایى را که وارد شده است‏بخواند. (18)
پى‏نوشتها:
1- المقنعه.
2- الکافى فى الفقه، ص 160.
3- النهایة، ص 141; المبسوط، ج 1، ص 132.
4- الهمذب، ج 1، ص‏146.
5- غنیة النزوع، ص 108.
6- همان کتاب، ص‏106.
7- المراسم، ص 81.
8- منتهى المطلب، ج 1، ص‏36. رک: تحریر الاحکام، ص 48 و نهایة الاحکام، ج 1، ص‏96 و ارشاد الاذهان، ج 1، ص‏267 و تبصرة المتعلمین ، ص 34.
9- ذکرى الشیعة، ص 254.
10- البیان، ص‏216.
11- مجمع الفائدة و البرهان، ج‏3، ص 32.
12- جامع المقاصد، ج 2، ص 485.
13- مستند الشیعة، ج‏6، ص 380.
14- وسائل الشیعة، ج 8، ص‏89; مستدرک الوسائل، ج‏6، ص‏273.
15- تهذیب الاحکام، ج‏3، ص‏143.
16- مدارک الاحکام، ج 4، ص 210.
17- جواهر الکلام، ج 12، ص 215.
18- وسائل الشیعة، ج 8، ص 90.