پیشگامان تقریب: آیت الله بروجردی: آیت اخلاص

یکی از راه‏های قدرتمندی اسلام، وحدت و همدلی است و معرفی عالمانی که در اصلاح امت اسلامی کوشش‏هایی کرده، و تلاش خود را در این راه وجهه همت خود قرار داده‏اند، نقش بسزایی در تحقق این آرمان دارد. در عصر حاضر سکوت در برابر هجمه‏های فرهنگی و اعتقادی دشمنان، اسلام را از هر زمان دیگر آسیب‏پذیرتر می‏سازد؛ چنان که در گذشته نیز در اثر بی‏کفایتی زمامداران حکومت‏های اسلامی و دامن زدن آنان به اختلافات فرقه‏ای، بسیاری از آثار ارزشمند اسلامی را از دست داده‏ایم و سال‏های درازی سرمایه‏های فکری و هنری خویش را صرف اختلافات بی‏اساس کرده‏ایم.
برای اسلام با همه غنا و دارایی بی‏نظیرش، هیچ‏گاه این موقعیت پیش نیامده که آرزوهای خود را آن طور که شایسته است میان مسلمان محقق سازد. اکنون وقت آن است که نگاهی واقع‏بینانه‏تر و بی‏پیرایه‏تر به اسلام بیفکنیم و با بازگشتی دوباره به اخلاص و ایمان صدر اسلام، مشترکات مذاهب گوناگون اسلامی را در دستور کار خود قرار دهیم تا شاید اسلامی یکپارچه، قدرتمند و قوی را به ارمغان آوریم.
رسیدن به این هدف، عوامل گوناگونی را می‏طلبد که معرفی عالمان و فرهیختگان کشورهای اسلامی یکی از این عوامل است. در ادامه به معرفی دو تن از عالمان مسلمان می‏پردازیم که نقش مهمی در تقریب مذاهب اسلامی، دعوت مردم به وحدت و همدلی و بیداری اسلامی ایفا کرده‏اند.
________________________________________
مقدمه
تقریب و هماهنگی از مهم‏ترین موضوعات مورد نیاز جوامع اسلامی در عصر حساس کنونی است؛ عصری که تمام قوای کفر، دست به دست هم به رویارویی مستقیم با اسلام برخاسته‏اند. همه مسلمانان باید به این نکته توجه داشته باشند که یگانه راه غلبه بر جبهه استکبار و استعمار، وحدت مسلمانان جهان با همه تنوع‏های اقلیمی، نژادی‏و مذهبی و مبارزه با تفکر سکولاریسم و جدایی دین از سیاست است. در طول تاریخ، دانشمندان اسلامی(اعم از شیعه و سنی) بیشترین مبارزه را با این تفکر سکولاریسمی داشته و زیباترین تلاش‏ها را در راه وحدت مسلمانان جهان انجام داده‏اند. نوشته‏ای که پیش‏روی شما است، شرح‏حال دو تن از عالمان سرشناس اسلام یعنی آیت‏الله العظمی بروجردی و شیخ محمود شلتوت است. معرفی این دو شخصیت بزرگ که به طور مشترک در راه وحدت بین مذاهب اسلامی گام‏های موءثر و چشمگیری برداشته‏اند، ضرورت و لزوم حفظ وحدت امت اسلامی را بیشتر نمایان می‏سازد.
تبارشناسی آیت‏الله بروجردی
وی از سادات «طباطبایی» شهر بروجرد است و تبارش با سی واسطه درخشان به امام حسن مجتبی علیه‏السلام منتهی می‏شود. در سلسله تبار پدری و مادری آیت‏الله بروجردی، شخصیت‏های سرشناس دینی به چشم می‏خورند که در چند قرن اخیر، همواره مرجعیت و رهبری جهان تشیع را بر دوش داشته‏اند. جد پنجم وی، آیت‏الله سیدمحمد طباطبایی بروجردی از مجتهدان بزرگ نجف و دارای تألیفات بوده است و از طرفی همشیره‏زاده علامه مجلسی اول شمرده می‏شود. همچنین علامه بحرالعلوم سیدمحمد مهدی طباطبایی، عموی جد دوم او است که از فقیهان بزرگ و از شاگردان برجسته وحید بهبهانی به شمار می‏آید؛ چنان که برادر علامه بحرالعلوم یعنی آیت الله
________________________________________
سیدجواد طباطبایی، جد سوم او است، و پسرش میرزا علی‏نقی طباطبایی جد دوم و پسرش حاج میرزا احمد طباطبایی جد اول آیت‏الله بروجردی هستند که همه از مجتهدان بارز به شمار می‏روند. (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: آیت‏الله بروجردی، 1371 ش، صفحات نخستین).
تولد و آغاز راه
آیت‏الله سیدحسین بروجردی، ماه صفر سال 1292 قمری در بروجرد چشم به جهان گشود. پدرش حاج سیدعلی طباطبایی، مردی دانشمند بود و در پرورش علمی سیدحسین سهم بسزایی داشت. وی با رهنمودهای پدرش به مکتبخانه رفت و در آغاز تحصیل، کتاب‏های گلستان سعدی، جامع المقدمات،(1)، سیوطی(2) و منطق(3) را فرا گرفت؛ سپس برای ادامه تحصیل وارد مدرسه «نوربخش» در این شهر شد و پس از تکمیل دروس مقدماتی، به فراگیری فقه و اصول اشتغال یافت و در تمام این مدت، تهذیب نفس و فضایل اخلاقی را سرلوحه زندگی‏اش قرار داده بود تا این که به حد کمال و بالندگی لازم رسید (گلشن ابرار، 1382 ش، ج2، ص662).
هجرت به اصفهان
سیدحسین در سال 1310 قمری در هجده سالگی وارد حوزه علمیه اصفهان شد و در مدرسه صدر این شهر سکونت گزید. در این ایام، حوزه اصفهان رونق چشمگیری داشت و سیدحسین از این فرصت استفاده خوبی کرد و به مدت چهار سال در محضر استادان بزرگ مانند میرزا ابوالمعالی کلباسی، سیدمحمدتقی مدرس، سیدمحمدباقر درچه‏ای، جهانگیر خان قشقایی و ملامحمد کاشانی به تکمیل اندوخته‏های علمی همت گمارد (مجله حوزه، ش53، ص52 و 57). یک روز که مثل همیشه سرگرم درس و تحقیق بود، نامه‏ای از پدر به دستش رسید که او را به بروجرد فرا خوانده بود. سیدحسین به ناچار راهی وطن شد و آن جا دریافت که هدف از احضار وی به بروجرد این است که مقدمات ازدواج او فراهم شده و تشکیل خانواده دهد. او نخست از بیم آن‏که ازدواج مانع ادامه تحصیل شود، از این امر امتناع ورزید؛ اما پس از مشاوره با پدر و اصرار او، با این امر موافقت کرد. وی بعد از توقفی کوتاه در بروجرد این‏بار همراه خانواده به حوزه اصفهان بازگشت و مدت پنج سال به
______________________________
1. این کتاب برای طلاب سال اول تدریس می‏شده است.
2. کتاب سیوطی از جمله کتاب‏های مهم حوزوی و موضوع آن صرف و نحو عربی است. هم‏اکنون این کتاب در حوزه‏های شیعی و سنی به صورت مشترک خوانده می‏شود و برای طلاب سال دوم تدریس می‏شود.
3. موضوع منطق نیز برای طلاب سال دوم تدریس می‏شود و در گذشته کتاب‏های شرح شمسیه و حاشیه ملاعبدالله، جزء کتاب‏های درسی در این موضوع بوده‏اند؛ اما هم‏اکنون کتاب المنطق تألیف آیت الله مظفر در حوزه‏های شیعی تدریس می‏شود.
________________________________________
تحصیل و تحقیق خود در این شهر ادامه داد که مجموعاً در مدت اقامت نه ساله‏اش در اصفهان، به مرتبه قابل توجه علمی رسید (دوانی، 1372 ش، ص95).
آهنگ نجف اشرف
حاج‏آقا حسین در سال 1319 قمری نخست از اصفهان به وطن بازگشت؛ سپس بنا به سفارش پدر، عازم نجف اشرف شد. اقامت تحصیلی او در نجف اشرف حدود نه سال طول کشید و در این مدت از محضر بزرگانی چون آخوند خراسانی، سیدمحمدکاظم یزدی و شیخ‏الشریعه اصفهانی، علوم عالی فقه، اصول و رجال را آموخت. حضور محققانه او در دروس فقیهان نجف، شور و شوق و تحرک خاصی در آن حوزه ایجاد کرد؛ به‏طوری که تیزهوشی و سرعت انتقال وی، همه را به شگفتی واداشت و آوازه علمی او در اغلب محافل حوزه آن روز پیچید تا جایی که وی مورد عنایت و توجه استادش آخوند خراسانی قرار گرفت (مجله حوزه، شماره 43 و44، ص314). با آوازه بلندی که آیت‏الله بروجردی در نجف یافت، زمینه تشکیل کلاس‏های درس برای او فراهم آمد و کنار بهره علمی از بزرگان نجف، خود نیز کرسی تدریس به پا کرد و در آن زمان کتاب فصول(1) را برای جمعی از فضلای حوزه نجف تدریس کرد. تدریس فصول آیت‏الله بروجردی در نجف، تحقیق و امتیازات بارزی داشت. به گفته خود او، وی در تدریس اصول می‏کوشید همه اشکالات موءلف را بر صاحب قوانین، پاسخ گوید (مجله حوزه، شماره 43و44، ص315).
بازگشت به وطن
آیت‏الله بروجردی پس از یک دهه اقامت در نجف اشرف و با تصمیم این که دوباره به نجف باز می‏گردد، در سال 1328 قمری برای دیدار والدین و صله ارحام، به زادگاه خود بازگشت و میان استقبال کم‏نظیر عالمان و مردم، وارد شهر بروجرد شد. هنوز شش ماه از ورود او به وطن نگذشته بود که پدر دانشمندش حاج سیدعلی‏طباطبایی را از دست داد و در غم او عزادار شد. وی اگرچه در نجف به استادش(آخوند خراسانی) قول بازگشت به حوزه نجف را داده بود تا در شکوفایی و بالندگی آن مرکز علمی نقش تاریخی ایفا کند، درگذشت پدر سرنوشت او را تغییر داد و او را در وطن ماندگار ساخت. چندی بعد در سال 1329 قمری داغ رحلت مرحوم آخوند خراسانی که پدر دوم او به شمار می‏آمد، اندوه او را دوچندان کرد و طاقتش را برید. وی بارها به دوستان خود می‏گفت:
«مرگ دو پدر به دنبال هم مرا به ستوه آورد و سخت منقلبم کرد (دوانی، 1372 ش، ص101)».
______________________________
1. کتاب فصول، تألیف شیخ محمدحسین اصفهانی از جمله کتاب‏های درسی سطح عالی اصول فقه بود که پیش از تألیف کفایه الاصول، در حوزه‏های علمیه شیعه تدریس می‏شد و مطالب این کتاب بیشتر ناظر به نقد آرای میرزای قمی صاحب کتاب قوانین الاصول است.
________________________________________
به هرحال آیت‏الله بروجردی نتوانست به نجف بازگردد؛ از این‏رو این‏بار مدت اقامت او در بروجرد حدود سی سال به طول انجامید. وی در تمام این مدت به طور مستمر مشغول تألیف، تدریس و تعلیم شخصیت‏های بارز حوزوی شد. اغلب آثار مکتوب او حاصل این دوره از اقامت وی در بروجرد است. وجود پر برکت او در بروجرد باعث شد تا تشنگان علم و معرفت از شهرهایی چون قم، کاشان، اصفهان و اهواز به سوی او بیایند و می‏رفت تا این شهر را مرکز دانش قرار دهد. افزون بر این، وی در این شهر مرجع دینی و اجتماعی مردم بود. ظهرها در مسجد «ناسک الدین» و هنگام مغرب در مسجد «حاج آقا مهدی» به اقامه جماعت می‏پرداخت و در اواخر نیز مدتی این فریضه الاهی را در مسجد «شاه» اقامه می‏کرد و کنار این‏ها به مشکلات دینی و اجتماعی مردم می‏رسید (دوانی، 1372، ص 102 و 103).
مسافرت‏های دیگر او
آیت‏الله بروجردی در سال 1344قمری از راه عتبات عالیات به زیارت خانه خدا مشرف شد و پس از اتمام مناسک حج در اوایل 1345قمری از مکه معظمه به کاظمین و سامرا آمد و مرقد امامان مدفون در این دو شهر را زیارت کرد؛ سپس از راه بصره وارد ایران شد. این ایام مصادف بود با مبارزات حاج‏آقا نورالله و آقانجفی از عالمان اصفهان که ضد رضاخان شوریده بودند که آیت‏الله بروجردی در همین ایام دستگیر و به تهران منتقل شد و مورد بازجویی مأموران قرار گرفت. در تهران رضاخان به دیدارش شتافت و هدفش از این دیدار آن بود که پای سیدعبدالکریم حائری را در نظر آیت‏الله بروجردی سست کند و این دو را در مقابل یک‏دیگر قرار دهد، و دلیل ملاطفت و مهربانی رضاخان با سیدحسین نیز همین امر بوده است. به هر حال، وی حدود صد روز در تهران بازداشت بود و پس از رفع محدودیت، به قصد زیارت حرم امام رضا علیه‏السلام عازم مشهد شد. پس از سیزده ماه اقامت در جوار امام هشتم، به قم آمد و پس از اقامتی کوتاه در قم، به وطن بازگشت و با استقبال پر شور مردم بروجرد روبه‏رو شد و تا 1363 قمری آن‏جا حضوری نافذ یافت (دوانی، 1372 ش، ص104؛ مجله حوزه، ش 43 و44، ص333ـ337).
پذیرش مرجعیت
آیت‏الله بروجردی در سال 1364قمری به علت بیماری، به تهران منتقل شد و در بیمارستان فیروزآبادی در دو مرحله مورد عمل جراحی قرار گرفت. سیل عالمان از قم، تهران و شهرهای دیگر به عیادت وی شتافتند. در این هنگام چند نفر از فقیهان سرشناس حوزه علمیه قم که در رأس آنان حاج‏آقا روح‏الله خمینی قرار داشت، از این فرصت بهره گرفتند و از آیت‏الله بروجردی جهت اقامت در
________________________________________
قم و قبول مرجعیت جهان تشیع و رهبری و مدیریت حوزه علمیه قم دعوت کردند (محمد واعظ‏زاده خراسانی، 1421 ق/ 1379 ش، ص53).
این موضوع پس از اصرار جمع حاضر، سرانجام مورد قبول واقع شد و آیت‏الله بروجردی در تاریخ 26 صفر 1364قمری میان استقبال بی‏نظیر مراجع، عالمان و مردم قم وارد این شهر مقدس شد. پس از استقرار کامل و با همکاری کامل عالمان و مراجع، تدریس فقه و اصول را آغاز کرد و اغلب فضلا و مدرسان سرشناس از جمله حاج‏آقا روح‏الله خمینی و سیدمحمد محقق داماد و حاج‏آقا مرتضی حائری در درس وی حضوری پر نشاط داشتند (علی‏آبادی، 1379 ش، ص44؛ مجله حوزه، ش42و23). همچنین آیت‏الله سیدصدرالدین صدر که خود از مراجع تقلید بود و در صحن بزرگ حرم اقامه جماعت می‏کرد، جایگاه نماز خود را به آیت‏الله بروجردی واگذاشت و به احترام او برنامه جماعت خود را تعطیل کرد. مرحوم آیت‏الله سیدمحمد حجت یکی دیگر از مراجع وقت بود که پایگاه تدریس خویش را در اختیار وی قرار داد. مرحوم آیت‏الله سیدمحمد تقی‏خوانساری هم که از فقیهان بنام قم و نجف شمرده می‏شد، برای احترام در درس او شرکت جست و همه امور روز به روز بر تقویت بنیه رهبری و مرجعیت آیت‏الله بروجردی افزود (دوانی، 1372 ش، ص119 و 120).
افزون بر این‏ها در سال 1365قمری آیت‏الله سیدابوالحسن اصفهانی از مراجع بزرگ تقلید در نجف اشرف بدرود حیات گفت؛ از این‏رو عالمان نجف و مقلدان مرحوم اصفهانی و به دنبال آن شیعیان سرتاسر جهان به آیت‏الله بروجردی روی آوردند و در مدت اندکی مرجعیت علی الاطلاق وی به مرحله ظهور رسید. مدیریت واحد و رهبری قاطع آیت‏الله بروجردی که حدود شانزده سال و تا 1380قمری ادامه داشت، تحولات بزرگی را از نظر سیاسی و اجتماعی به بار آورد و در همین جهت ساختار مدیریتی حوزه علمیه قم دچار تحول شد و وحدت و انسجام چشمگیری میان حوزه، روحانیان و قشرهای گوناگون مردم پدید آمد (اباذری، 1383 ش، ص26و27).
نوآوری در استنباط احکام
أ. نوآوری در فقه
روش اجتهادی آیت‏الله بروجردی، دگرگونی شگفتی در طریق استنباط احکام در حوزه‏های علمیه قم و نجف پدید آورد. شیوه بیشتر فقیهان بزرگ در استنباط احکام، فقط مراجعه به کتاب‏های احادیث مربوطه است؛ اما وقتی آیت‏الله بروجردی به عرصه فقاهت گام نهاد، به‏طور دقیق، سیر اقوال قدما و متأخرین را بررسی کرد و موضوع مراجعه به کتاب‏های قدما را به صورت اصل که از آن به «اصول متعلقات» تعبیر می‏کرد، پی گرفت. وی در استنباط هر فرع فقهی، اگر به حدیثی برمی‏خورد، به زمان صدور آن از نظر وجود فقیهان اهل‏سنت و آرای آنان به‏ویژه در مدینه و نیز در شهرهایی که
________________________________________
سوءال‏کنندگان در آن دیار سکونت داشتند یا در تماس بودند و هم از نظر برداشتی که خود اصحاب و سوءال‏کنندگان از آن فرع فقهی داشتند و همان برداشت، سبب سوءال از امام می‏شد، توجه خاصی داشته است. بدیهی است تسلط و احاطه آیت‏الله بروجردی بر نکات ریز و درشت تاریخی، کمک شایانی به ارائه هر چه بهتر این شیوه از استنباط احکام می‏کرده است (مجله حوزه، ش 43 و44، با اقتباس از مقاله سیدجواد علوی).
ب. شیوه اصولی
اشراف کم‏نظیر آیت‏الله بروجردی بر مسائل علم اصول باعث پیشرفت‏هایی در این علم شده است. وی در مفهوم «إجماع» مبنای خاصی اختیار کرده بود. در بحث «إنسداد» نیز بر خلاف فقیهان مشهور که آن را دلیل بر حجیت مطلق ظن می‏دانند، وی با بیان خاصی، آن را دلیل بر حجیت خبر واحد نیز می‏دانست. همچنین بحث این‏که موضوع علم اصول «حجت» است یا «ادله اربعه»، از ابتکارهای او به شمار می‏آید (احمدی و دیگران، 1379 ش، ص128، به نقل از آیت‏الله لطف‏الله صافی گلپایگانی).
ج. ابتکار در علم رجال
یکی از رشته‏های علوم اسلامی در حوزه‏های علمیه که از ارکان مهم استنباط تلقی می‏شود «علم رجال)(1) است. آیت‏الله بروجردی در این رشته نبوغ عجیبی داشت و به اصطلاح، راویان احادیث را با انگشتان دستش می‏شمرد (علی‏آبادی، 1379 ش، ص83، به نقل از آیت‏الله میرزاحسین نوری همدانی). وی در اثر این اشراف و تبحر توانست در این رشته ابتکار و نوآوری بدیعی از خود به یادگار گذارد. او در یک اقدام کم‏نظیر، سندهای روایات مورد نظر را از متن جدا کرد و مورد دقت و بازبینی تخصصی قرار داد که توضیح درباره جزئیات آن از حوصله این مقاله و مخاطبان آن خارج است؛ اما نمی‏توان از کاری که وی در طبقه‏بندی راویان حدیث انجام داد، صرف نظر کرد و پیامدهای مفید آن را ساده گرفت. وی در این تلاش ارزشمند محدثان صدر اسلام، دوره امامان، ایام غیبت صغرا و غیبت کبرا را از هم تفکیک کرد و همه راویان را در یک چارچوب و ساختار نو گنجاند و طبقات هر دوره را معیّن و این طبقه‏بندی را به دوره معاصر رسانید و خودش در این ابتکار، در طبقه سی و ششم قرار گرفت. این تلاش بدیع، فواید و آثار بسیار ارزشمندی در اختیار محافل تحقیقاتی و رجال‏شناسان گذاشت (علی‏آبادی، 1379 ش، ص86؛ دوانی، 1372 ش، ص160، با اقتباس).
______________________________
1. هدف از علم رجال، شناسایی راویان حدیث و بررسی وثاقت یا عدم وثاقت آن‏ها است تا از این رهگذر درستی و نادرستی احادیث صادره از آنان روشن شود؛ از این‏رو علم رجال بسیار ارزشمند و در استنباط احکام تأثیر بسزایی دارد.
________________________________________
زمینه‏های تفکرات تقریبی
شیوه‏های نو و راهبردی آیت‏الله بروجردی در استنباط احکام، زمینه تحقیقات گسترده‏ای در فقه اهل‏سنت را نیز فراهم کرد و اذعان داشت که با آگاهی از محتوای روایات و فتاوای رایج اهل‏سنت در زمان امامان معصوم علیهم‏السلام ، بهتر و راحت‏تر می‏شود محتوای احادیث و منظور سخنان امامان معصوم علیهم‏السلام را دریافت و جمله معروفی از وی نقل شده که می فرمود: «فقه شیعه در حاشیه فقه اهل سنت است (واعظ‏زاده خراسانی، 1421 ق / 1379ش، ص84)»؛ زیرا چون شیعیان در طول تاریخ حکومت نداشتند و اغلب حکومت در دست بنی‏عباس بود و بیشتر فتاوای اهل‏سنت میان مردم رواج داشت، محدثان و اصحاب امامان نیز با توجه به فضای حاکم بر جامعه آن روز، از امامان سوءال می‏کردند و امامان هم با توجه به همین معنا پاسخ می‏دادند. به عبارت دیگر، فقه شیعه ناظر بر فقه اهل‏سنت بود؛ چرا که پاسخ‏ها و سخنان امامان علیهم‏السلام ناظر بر فتاوای حاکم بوده است؛ از این‏رو آیت‏الله بروجردی، تحقیق و مطالعه کتاب‏های اهل‏سنت را از مقدمات لازم برای فهم فقه و اجتهاد می‏دانست. بدین‏سان اهتمام او به این موضوع، سبب اشراف و آگاهی‏های چشمگیر او از فتاوای رهبران مذاهب چهارگانه(شافعی، حنبلی، حنفی و مالکی) شد و به آرای صحابه و اندیشه‏وران بزرگ اهل‏سنت مانند لیث، ثوری، اوزاعی، ظاهری و دیگران نیز به طور کامل تسلط و اطلاع یافت. گاهی این اطلاع چندان عمیق و قوی بود که وقتی برخی از شخصیت‏های اهل‏سنت به حضورش می‏رسیدند و از نزدیک این حقیقت را مشاهده می‏کردند، متعجب می‏شدند (احمدی و دیگران، 1379 ش، ص127، به نقل از آیت‏الله صافی گلپایگانی).
آیت‏الله بروجردی هرگز به نظریات و آرای اهل‏سنت، با دید منفی نمی‏نگریست؛ بلکه بیشتر سعی داشت تا به ادله آن‏ها دست یابد و موضوع را به‏طور صحیح ریشه‏یابی کند؛ برای مثال در وجوب ادای نماز در اول وقت که اغلب اهل‏سنت ملتزم به آن هستند و تأخیر نماز را از اول وقت، بدون عذر جایز نمی‏دانند،(1) می‏فرمود: «فتوای اهل‏سنت از این‏جا نشأت گرفته که پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله امام جماعت بود و امام جماعت باید در وقت معیّن حضور یابد و پیغمبر، اول وقت را انتخاب کرده بود و صحابه و تابعین نیز عمل پیامبر را ملاک قرار داده بودند که بعداً در مذاهب اهل‏سنت منعکس گردید؛ در حالی که رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله گاهی در حال اختیار، اول وقت را رعایت نمی‏کرد و اهل‏بیت هم بدان تصریح کردند و همین امر ملاک فتوای معروف شیعه قرار گرفته است (واعظ‏زاده خراسانی، 1421 ق / 1379ش، ص88)».
وی با این توجیه، این پندار را که اهل‏سنت به عمد احکام را تغییر داده‏اند، نادرست می‏دانست و رد می‏کرد.
______________________________
1. البته برخی از عالمان شیعه مانند شیخ مفید و شاگردش شیخ طوسی نیز تأخیر را جایز نمی‏دانند.
________________________________________
وحدت اسلامی
اعتقاد آیت‏الله بروجردی بر این بود که سامان بخشیدن به موضوع «وحدت میان مذاهب» از وظایف حیاتی هر عالم شیعی است و باید در تحقق آن کوشید. حتی معروف است که در روزهای آخر عمر پر برکت خویش، گاهی به حالت اغما فرو می‏رفت و چون از آن حال خارج می‏شد، درباره این موضوع می‏پرسید: «آقای شیخ محمدتقی به مصر رفت یا خیر؟ (احمدی و دیگران، 1379 ش، ص171و233)».
آقای شیخ محمدتقی قمی نماینده او در جامع الازهر و مجمع تقریب در مصر بود و در آن ایام چند روزی به ایران آمده و در قم به سر می‏برد.
آیت‏الله شهید مرتضی مطهری در مقاله‏ای تحت عنوان «مزایا و خدمات آیت‏الله بروجردی» چنین می‏نویسد: «یکی از مزایای معظم‏له توجه و علاقه فراوانی بود که به مسأله وحدت اسلامی و حسن تفاهم و تقریب بین مذاهب اسلامی داشت. این مرد چون به تاریخ اسلام و مذاهب اسلامی آشنا بود، می‏دانست که سیاست حکّام گذشته در تفرقه و دامن زدن آتش اختلاف چه اندازه تأثیر داشته است و هم توجه داشت که در عصر حاضر نیز سیاست‏های استعماری از این تفرقه حداکثر استفاده را می‏کنند و بلکه آن را دامن می‏زنند و هم توجه داشت که دوری شیعه از سایر فرقه‏ها سبب شده است که آن‏ها شیعه را نشناسند و در باره آن‏ها تصوراتی دور از حقیقت بنمایند. به این جهات بسیار علاقه‏مند بود که حسن تفاهمی بین شیعه و سنی برقرار شود که از طرفی وحدت اسلامی که منظور بزرگ این دین مقدس است، تأمین گردد و از طرف دیگر شیعه و فقه شیعه و معارف شیعه آن‏طور که هست به جامعه تسنن که اکثریت مسلمانان را تشکیل می‏دهند، معرفی شود (مطهری، شش مقاله، 1380 ش، ص260؛ مطهری، تکامل اجتماعی انسان، 1363 ش، ص204)».
چند سال پیش از آن‏که وی به زعامت و مرجعیت مطلق برسد، وقتی به همت جمعی از روشنفکران سنّی و شیعی «دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه» تأسیس شد، با تمام وجود از آن حمایت کرد و بعد که از بروجرد به قم آمد و مرجعیت را به دست گرفت، تا حد ممکن با این فکر همکاری کرد. جالب است که برای نخستین بار بعد از چندین سال، بین زعیم روحانی شیعه و زعیم روحانی سنی شیخ عبدالمجید سلیم و بعد از فوت او به فاصله دو سه سال شیخ محمود شلتوت، روابط دوستانه برقرار، و نامه‏ها مبادله شد. به گفته شهید مطهری، مرحوم بروجردی عاشق و دلباخته وحدت اسلامی بود و مرغ دلش برای این موضوع پر می‏زد. عجیب این است که در حادثه قلبی اول که بر او عارض شد و مدتی بیهوش بود و بعد به هوش آمد، قبل از آن‏که توجهی به حال خود بکند و در این موضوع حرفی بزند، موضوع تقریب و وحدت اسلامی را طرح می‏کند و می‏گوید: «من آرزوها در این زمینه داشتم (مطهری، شش مقاله، 1380 ش، ص260؛ مطهری، تکامل اجتماعی انسان، 1363 ش، ص204)».
________________________________________
حمایت از دارالتقریب اسلامی
در سال 1327شمسی برابر با حدود 1368قمری، مرکز «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» به ابتکار اندیشه‏ور توانا مرحوم شیخ محمدتقی قمی و با هم‏یاری عالمان سرشناس جامع‏الازهر و برخی روحانیان شیعی تأسیس شد. آیت‏الله بروجردی اگرچه جزو موءسسان آن نبود، از ابتدای فعالیت این مرکز به حمایت جدی از آن برخاست و حتی از کمک مالی به آن دریغ نورزید. افزون بر ارتباط مکاتبه‏ای با شیخ الازهر، عبدالمجید سلیم و بعد از او با شیخ محمود شلتوت، رابطه جهان تشیع را با دنیای اسلام هر چه مستحکم‏تر ساخت و بسیاری از سوء تفاهم‏ها و بدبینی‏ها را به دوستی و محبت تبدیل کرد (واعظ‏زاده خراسانی، 1421 ق / 1379ش، ص369 و370).
در اثر این درایت و حسن تدبیر، کار به جایی رسید که شیخ محمود شلتوت، آن فتوای تاریخی خود را صادر کرد(1) و برای نخستین‏بار یک عالم سنی به‏طور رسمی مذهب شیعه را به رسمیت شناخت و برای آن در دانشگاه الازهر مصر، کرسی تدریس تشکیل داد (مطهری، شش مقاله، 1380 ش، ص261؛ احمدی و دیگران، 1379 ش، ص159، به نقل از آیت‏الله محمد فاضل لنکرانی). برای آگاهی از عمق این روابط و نقش مثبت و کارساز آیت‏الله بروجردی، متن دو نامه تاریخی که یکی از شیخ عبدالمجید سلیم و دیگری از شیخ محمود شلتوت است، از نظر می‏گذرد.
نامه اول از شیخ عبدالمجید سلیم:
«بسم الله الرحمن الرحیم، خدمت آیت‏الله السید الجلیل حاج آقا حسین بروجردی حفظه الله سلام علیکم و رحمته؛ اما بعد: استاد محترم، حضرت شیخ محمدتقی قمی دبیر کل دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه پیام شفاهی آن جناب را که دستور داده بودید به من برسانند، ابلاغ نمودند. شما اظهار لطف نموده و به ایشان از تقدیر و تشکر خود در باره کوشش‏هایی که ما و جماعت تقریب بین المذاهب اسلامی در راه خدمت به اسلام و مسلمین می‏کنیم و از تأثیر این کوشش‏ها در راه وحدت کلمه مسلمین و ایجاد تفاهم بیشتر و هماهنگی بهتر و اصلاح فسادی که مغرضین به وجود آورده‏اند، سخن گفته‏اید. خدا می‏داند که این امر، بهترین و عزیزترین آرزوهای من در زندگی است و تا زنده‏ام به خاطر آن و در راه آن کار می‏کنم. از اعتماد حضرتعالی نسبت به شخص من و از این عطف توجه به کوشش‏هایم تشکر می‏کنم. من با آنچه که از شما می‏دانم و سراغ دارم، همکاری شما را در این جهاد بزرگ خدایی بسیار بزرگ می‏شمارم؛ زیرا شما با علم و دانش و مقام و نفوذی که در ایران و غیر ایران دارید، همیشه در راه اصلاح امر امت اسلام کار می‏کنید. فکر تقریب بین مذاهب اسلامی، از توجه و عنایت شما بسیار بهره‏مند بوده و از کمک‏ها و مساعدت‏های پر ارزش شما در مناسبات
______________________________
1. فتوای شیخ محمود شلتوت جواز عمل به فقه شیعه بود؛ در حالی که پیش از این، آنان شیعه را یک فرقه گمراه می‏دانستند و به هیچ وجه اجازه عمل به فقه شیعه را نمی‏دادند.
________________________________________
مختلف برخوردار بوده است. نخستین وظیفه‏ای که به عهده ما علمای اسلامی است، خواه شیعه باشیم یا سنی، این است‏که از اذهان و افکار مردم، این مطلب را پاک کنیم و حقایق روشن اسلام و اصول محکم شریعت را طوری نشر دهیم که مردم را با حقیقت و هدایت خداوند بیدار و بینا سازیم. دیگر این که اخیراً از فوت عالم جلیل مرحوم سیدمحسن امین عاملی با خبر شدم. من وقتی از علم و اخلاص و جهاد او در راه این دین و ملت، مطالبی شنیدم از خبر وفات آن مرحوم سخت متأسف شدم. اکنون خالص‏ترین تسلیت‏های خود را به حضور جنابعالی و به همه برادران شیعه امامیه اعلام می‏دارم و از خدای بزرگ می‏خواهم که فقید محترم را غریق رحمت نماید و به ما و شما در این مصیبت اجر و ثواب صابرین عطا فرماید. والسلام علیکم. جمادی الثانی 1371ق (اباذری، 1383 ش، ص68)».
نامه دوم از شیخ محمود شلتوت:
«بسم الله الرحمن الرحیم، سلام علیکم و رحمه الله، اما بعد: قبل از همه چیز، از سلامت گرانبهای آن برادر ارجمن جویا بوده و دعا می‏کنم که آن بزرگوار همیشه مصدر و منبع برکات برای مسلمین و وحدت کلمه آنان باشد. فرصتی را که با مسافرت برادر علامه و مکرم من استاد قمی، ایدالله فی جهاده المشکور، پیش آمد مغتنم می‏شمارم تا نامه‏ای به ساحت آن جناب نوشته و از کوشش‏های شما تقدیر کنم. من به شما مژده می‏دهم که گام‏ها و قدم‏های ما در راه تقریب، قدم‏هایی است که یقین دارم شما با تمام قوا آن را تأیید می‏فرمایید. گروه برگزیده‏ای از رجال الازهر و برادرانی که در تقریب صمیمانه جهاد کرده‏اند، از روی ایمان و یقین، ما را کمک و یاری‏می کنند و به آنچه که برای دین و رسالت جهانی و انسانی که بدان گردن نهاده‏اند و بر آنان واجب شده، قیام و اقدام می‏کنند. امیدوارم از آرزوها و آرمان‏های مشترک خود مطلع گردیم. والسلام علیکم. ذیقعده 1379) (اباذری، 1383 ش، ص72)».
همان‏گونه که از متن نامه‏ها استفاده می‏شود، رهبران مذهبی اهل‏سنت، به ویژه روءسای دانشگاه الازهر، برای شخص آیت‏الله بروجردی عزت و عظمت و اقتدار ویژه قائل بودند و همواره به او به دیده احترام می‏نگریستند. حتی گفته می‏شود وقتی نامه آقای بروجردی به دست شیخ مجید سلیم، رئیس اسبق جامعه الازهر می‏رسید، نامه آقای بروجردی را می‏گرفت و می‏بوسید، و شیخ محمود شلتوت نیز که بعدها ریاست جامعه الازهر را برعهده گرفت، همین رفتار احترام‏آمیز را در برابر نامه‏های آیت‏الله بروجردی داشت (احمدی و دیگران، 1379 ش، ص135، به نقل از لطف‏الله صافی گلپایگانی).
به هرحال از این‏که درخت پیوند مذاهب و تقریب آنان این‏گونه به سوی رشد و شکوفایی پیش می‏رفت، آیت‏الله بروجردی بسیار خوشحال و امیدوار بود و هر از چندگاهی در جلسه درس به مناسبت‏های گوناگون به این موضوع اشاره و از روند پیشرفت کار، اظهار خشنودی می‏کرد و می‏گفت:
________________________________________
«امر تقریب در حال پیشرفت است و خدا را شکر که ما هم در آن سهمی داشتیم (احمدی و دیگران، 1379 ش، ص232)».
شیوه پیشنهادی تقریب
همیشه شیوه‏های پیشنهادی صحیح از آن‏جا سرچشمه می‏گیرد که آسیب‏ها درست شناسایی و گره کار به درستی تشخیص داده شوند. آیت‏الله بروجردی موارد اختلاف بین شیعه و سنی را در دو نکته اساسی می‏دانست: یکی موضوع «خلافت» و جانشینی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، و دیگری مسأله «حجیت گفتار اهل‏بیت». به اعتقاد آیت‏الله بروجردی، بحث در باره موضوع نخست، بحث تاریخی است و هر چه بوده گذشته و لزومی ندارد دوباره مطرح شود. افزون براین، تجربه هم نشان داده که طرح این مسائل همیشه باعث اختلاف شدید و منشأ سوء استفاده‏های دشمن بوده است. گذشته از این‏ها اگر هم این مباحث سودی داشته باشد، برای هر کدام از شیعه و سنی فی‏نفسه محترم است و کسی از طرفین نمی‏تواند مانع اعتقاد دیگری شود؛ بنابراین، آنچه امروز خیلی مهم است و می‏تواند نقطه مشترک میان شیعه و سنی باشد، بعد از کتاب آسمانی قرآن، محوریت اهل‏بیت علیهم‏السلام و دلیل آن «حدیث ثقلین» است و از طرف فریقین با سلسله سند صحیح نقل شده و همه هم آن را قبول دارند.
در کنگره‏ای که برای بزرگداشت آیت‏الله بروجردی و شیخ محمود شلتوت در تهران برگزار شد، آقای هاشمی رفسنجانی تفکر تقریبی آیت‏الله بروجردی را این‏گونه مطرح کرد: «آیت‏الله بروجردی در درس می‏گفت: اختلاف ما با اهل‏سنت در دو جهت است: یکی مسأله خلافت و دیگری اقوال ائمه، و آنچه برای ما مهم است، مسأله حجیت است و خلافت یک مسأله تاریخی بود که امروز قابل تکرار نمی‏باشد. باید با اهل‏سنت در مورد حجیت اقوال ائمه بحث کرد که در زمان ما موءثر است (صحیفه حوزه، ویژه‏نامه روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه 1379/11/3، ص8)».
هدف از تقریب و وحدت در نظر آیت‏الله بروجردی هرگز این نبود که یک گروه در گروه دیگر هضم شود و همه آن‏ها یک گروه و یک فرقه بشوند؛ بلکه تأکید داشت با بیان نقاط مشترک همه گروه‏ها، دوستی، محبت و صمیمیت میان آن‏ها پدید آید و همه در برابر دشمنان اسلام تبدیل به «ید واحده» شوند. در نظر او نیل به این هدف مقدس از راه تمسک به حدیث ثقلین و معرفی امامان معصوم در جایگاه مصداق بارز اهل‏بیت، بهترین و آسان‏ترین، کم‏هزینه‏ترین و معقول‏ترین راه است و می‏فرمود: «اگر ما شیعیان تنها به همین جهت که امروز مورد نیاز مسلمین است اکتفا کنیم و مطلب خود را به‏طور معقول برای اهل‏سنت بیان نماییم، به نتیجه می‏رسیم و می‏توانیم آنان را تا حدی قانع کنیم (واعظ‏زاده خراسانی، 1421 ق / 1379ش، ص91)».
آیت‏الله بروجردی در مرحله عمل نیز به‏طور جدی این قضیه سرنوشت‏ساز را دنبال می‏کرد؛
________________________________________
چنان‏که دستور داد در یک اقدام اساسی، طرق و أسناد «حدیث ثقلین» جمع‏آوری شود و این کار تحقیقی را مرحوم آیت‏الله شیخ قوام‏الدین وشنوی انجام داد و از سوی دارالتقریب در مصر به چاپ رسید. آیت‏الله بروجردی می‏کوشید تا عالمان شیعه و سنی به روایات، مبانی و ادله فقهی یک‏دیگر آشنا شوند تا جایی که در اثر تلاش‏های مخلصانه آن فقیه خستگی‏ناپذیر، بسیاری از اعضا و شخصیت‏های سنّی دارالتقریب با فقه و مبانی شیعه آشنا شدند و حتی در مواردی، مطابق فقه شیعه فتوا دادند. در همین جهت کتاب المختصر النافع، نوشته علامه حلی با هزینه و همت وزارت اوقاف مصر و با مقدمه وزیر اوقاف آقای شیخ احمد حسن الباقوری چاپ شد (واعظ‏زاده خراسانی، 1421 ق / 1379ش، ص91). همچنین در سالی که ملک‏سعود پادشاه عربستان برای آیت‏الله بروجردی، یک جلد قرآن و پرده کعبه، هدیه فرستاد و از وی تقاضای ملاقات کرد، در جهت همین فعالیت‏ها و نتیجه همین نگرش تقریبی بود.
اگرچه آیت‏الله بروجردی این دیدار را به عللی نپذیرفت، در ادامه همان فعالیت‏های تقریبی از این فرصت بهره جست و طی نامه تشکرآمیز، حدیث مفصلی از امام صادق علیه‏السلام را که شامل نزدیک به چهارصد احکام مربوط به مناسک حج بود، برایش فرستاد (مجله حوزه، شماره43 و44، ص83، به نقل از آیت‏الله سیدجعفر احمدی). هدف او در ارائه این حدیث که از طریق اهل‏سنت نقل شده و در کتاب‏های صحاح سته و غیر آن نیز آمده، آن بود که می‏خواست به پادشاه عربستان و شخصیت‏های علمی و مذهبی جهان اسلام بفهماند که می‏توان، مراسم بزرگ حج را طبق روایات و مبانی مشترک و مورد قبول شیعه و سنی به‏طور یکسان و هماهنگ برگزار کرد و از این تجلیگاه توحیدی، بیشترین و بهترین بهره را به نفع جهان اسلام به دست آورد. این نامه در مجله «رساله الاسلام» نشریه وابسته به دارالتقریب و همچنین در بعضی روزنامه‏ها و مجلات کشور عربستان به چاپ رسید (واعظ‏زاده خراسانی، 1421 ق / 1379ش، ص337).
موضعگیری‏های سیاسی
بررسی رفتار و موضعگیری‏های سیاسی آیت‏الله بروجردی اگرچه از حوصله این مختصر خارج است، موارد اندکی از آن را می‏توان در این فرصت بر شمرد:
أ. دربار شاه و مرجعیت
در عصر زعامت آیت‏الله بروجردی اگرچه زمینه برخوردهای تند انقلابی با رژیم ستم‏شاهی و بیگانگان وجود نداشت؛ چرا که مردم آمادگی و آگاهی لازم را برای تحمل پیامدهای انقلاب اسلامی نداشتند. باید اذعان داشت که در زمان مرجعیت وی، نیروهای بالقوه بسیاری برای انقلاب تربیت شدند و در طول نهضت، نقش سرنوشت‏سازی را ایفا کردند. به گفته برخی از صاحب‏نظران سیاسی،
________________________________________
بعد از ایجاد خفقان شدید از سوی رضاخان و ممنوع کردن لباس روحانیت و بستن مدرسه‏ها و حسینیه‏ها و مساجد، یکی از کارهای بسیار مهم و با ارزش شیعه که مرحوم آیت‏الله بروجردی سهم بزرگی در این کار دارد، تشکیل و توسعه حوزه علمیه قم و حوزه‏های دینی کشور بود. در ده سال بین 1330 تا 1340شمسی که روحانیان تا حدودی خاموش بودند، حوزه علمیه قم کاری شبیه کار امام صادق علیه‏السلام انجام داد. هزارها طلبه پرشور، متدین، با مطالعه و آشنا به مسائل روز تربیت و ذخیره انقلاب شدند و اگر این‏ها نبودند، محال بود در ایران بشود رژیم پهلوی را شکست (هاشمی رفسنجانی، 1376 ش، ج3، ص379).
با همه این‏ها معظم‏له در جایی که احساس خطر می‏کرد، اهل اقدام بود و بی‏درنگ موضع می‏گرفت، چنان‏که وقتی شاه ایران می‏خواست خط فارسی را به لاتین تغییر دهد، وی با تمام وجود در برابر این حرکت ننگین ایستاد و گفت: تا من زنده‏ام اجازه نمی‏دهم این کار عملی شود به هر جا که می‏خواهد منتهی شود (گلشن ابرار، ج2ص671).
روزی به اقبال نخست وزیر وقت، در مورد شاه گفت: «پدرش بی‏سواد بود؛ ولی یک مقدار شعور داشت؛ اما این یکی شعور هم ندارد و چیزی ملتفت نمی‏شود (واعظ‏زاده خراسانی، 1421 ق / 1379ش، ص97؛ گلشن ابرار، ج2، ص671)».
اطلاعات موجود نشان می‏دهند که آن پیر فرزانه، کنار کمک به انقلابیان موءمن، سیاستی بسیار دقیق داشت. او چنان می‏اندیشید که مردم برای تحمل دشواری‏ها آمادگی ندارند و اگر با فشار نیروهای دولتی روبه‏رو شوند، مرجعیت را تنها می‏نهند؛ بنابراین، زمان را برای رویارویی مستقیم با دربار مناسب نمی‏دید. از سوی دیگر رهاکردن شاه و راندن کامل وی را باعث فروغلتیدن فزون‏تر او در دامان بیگانگان می‏دانست؛ پس گاه با وی مدارا می‏کرد تا آن پادشاه مغرور جای پای خود را سست نبیند و برای حفظ خویش به بیگانگان پناه نبرد (گلشن ابرار، 1382 ش، ج2، ص671).
ب. مبارزه با فرقه سیاسی بهائیت
هنگام اقامت آیت‏الله بروجردی در وطن، ایادی این گروه گمراه، فعالیت‏های خود را در شهر بروجرد و حومه به ویژه با نفوذ در اداره‏های دولتی در سطح گسترده‏ای افزایش داده بودند. چون آیت‏الله از این موضوع آگاه شد، به جهت اعتراض از شهر خارج شد و به دنبال آن مردم شهر به هیجان آمدند و سرازیر تلگراف‏خانه شدند. در این هنگام دولت مرکزی احساس خطر جدی کرد؛ به همین دلیل به سرعت مقدمات بازگشت وی را فراهم آورد و دستور رسید محافل و مجالس علنی بهائیت تعطیل شود و افراد وابسته به آن از اداره‏های دولتی برکنار شوند؛ آن‏گاه آیت‏الله بروجردی میان استقبال پرشور و تاریخی مردم، به وطن خویش بازگشت (احمدی و دیگران، 1379 ش، ص342).
________________________________________
وی همچنین در ایام مرجعیت مطلق خویش در قم نیز جبهه پیکار با بهائیت را در سطح کشور توسعه داد؛ به‏طوری که در سال 1335شمسی به تخریب مرکز فعالیت آنان(1) در تهران انجامید. همچنین در همین سال بود که وی به خطیب توانا میرزا محمدتقی فلسفی دستور داد تا در مسجد شاه تهران به منبر برود و افکار باطل بهائیت را به گوش مردم برساند. سلسله سخنرانی‏های مستدل و محکم مرحوم فلسفی از رادیو نیز پخش می‏شد (احمدی و دیگران، 1379 ش، ص55، 141 و 190).
ج. حمایت از اقدام حاج‏آقاحسین قمی
پس از فرار شاه در سال 1320شمسی، آیت‏الله حاج‏آقاحسین قمی که در ماجرای قیام تاریخی مسجد گوهرشاد، به کربلا تبعید شده بود، به وطن بازگشت و موضعگیری‏های سختی در برابر قانون استعماری کشف حجاب کرد و خواستار آزادی فعالیت‏های مذهبی در دبستان و دبیرستان‏های کشور شد. در این هنگام، دولتمردان و شخص شاه در تأمین خواسته‏های او مسامحه می‏کردند تا این‏که آیت‏الله بروجردی که آن وقت در بروجرد اقامت داشت، برای پشتیبانی از حاج‏آقاحسین قمی، تلگرافی خطاب به نخست‏وزیر وقت مخابره کرد. متن تلگراف چنین است:
«مطالب پیشنهادشده از سوی آیت‏الله قمی، مطالب ما هم هست. چنان‏که با پیشنهادات ایشان موافقت نشود، شخصاً به تهران حرکت می‏کنم و مسؤول عواقب آن، زعمای امور خواهند بود (مجله حوزه، ش43 و44، ص332، به نقل از سیدجواد علوی)».
انتشار این تلگراف میان مردم به ویژه سران عشایر لرستان، تحرکاتی را در جهت حمایت از آیت‏الله بروجردی پدید آورد؛ به‏طوری که دولت احساس خطر کرد و مجبور شد به خواسته‏های وی تن در دهد.
آیت‏الله بروجردی همچنین در حمایت از نهضت ملی‏شدن نفت، جلوگیری از اصلاحات ارضی شاه و ستیز با مظاهر آتش‏پرستی در ایران فعالیت و دخالت کامل داشت.
آثار و تألیفات
وی کنار تدریس و تربیت شاگرد، تحقیقات و پژوهش‏های گسترده‏ای داشت که توانست آن‏ها را به قلم بیاورد. در مجموع آثار معظم‏له را می‏توان به چهار دسته حدیثی، رجالی، فقهی و اصولی تقسیم کرد که به جهت اختصار، فهرست برخی از آثار چاپ شده به ترتیب حروف الفبا از نظر می‏گذرد:
1. الاحادیث المقلوبة و جواباتها: عده من الاحادیث المقلوبه وجه السوءال عنها الی المراجع الکبار، حسین بن علی الطباطبایی البروجردی، با مقدمه و ترجمه محمدرضا حسینی جلالی، قم، دارالحدیث، 1416ق / 1374ش، 67ص.
______________________________
1. نام این مرکز «خطیره القدس» بوده است.
________________________________________
2. البدرالزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، تقریر بحث‏های حسین طباطبایی بروجردی، به قلم آیت‏الله العظمی منتظری، ویرایش2، قم، کتابخانه آیت‏الله منتظری، 1416ق / 1375ش، 399ص.
3. البیان الوافی فی التعریف بکتاب ترتیب أسانید الکافی للامام البروجردی، محمود دریاب النجفی، قم، موءسسه آیت‏الله العظمی بروجردی، 1422ق / 1380ش.
4. ترتیب اسانید کتاب التهذیب للشیخ الطوسی، تألیف حسین الطباطبایی البروجردی، فهرس کتاب التهذیب مرتباً علی الحروف و فهرس کتاب الاستبصار مرتباً علی الحروف، رتبها حسن النوری الهمدانی، مشهد، آستانه الرضویه المقدسه، مجمع البحوث الاسلامیه، 1414ق / 1372ش، 544ص.
گفتنی است که مجموعه کتاب‏های ترتیب الاسانید یا تجرید الاسانید و یا طبقات الرجال، یکی از ابتکارات آیت‏الله بروجردی در علم رجال به شمار می‏آید. در این مجموعه سندهای احادیث کتاب‏های حدیثی و رجالی مانند کافی، استبصار، تهذیب، امالی، خصال و رجال نجاشی و طوسی، از متون اصلی جدا شده و مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته‏اند.
5. تقریر بحث سیدنا الاستاد المرجع الدینی الاکبر الآیه العظمی الحاج السیدحسین الطباطبایی البروجردی فی القبله و الستر و الساتر و مکان المصلی، تقریر علی پناه الاشتهاردی، قم، جامعه مدرسین، 1416ق / 1374ش، 2مجلد.
6. تقریرات ثلاثه: الوصیة و منجزات المریض - میراث الازواج الغصب، حسین البروجردی الطباطبایی، تقریر علی پناه الاشتهاردی، قم، جامعه مدرسین، 1413ق / 1372ش، 231ص.
7. تقریرات فی اصول الفقه، آیت‏الله العظمی حسین البروجردی، قررها علی پناه الاشتهاردی، قم، جامعه مدرسین، 1417ق / 1375ش، 306ص.
8. جامع أحادیث الشیعه، حسین الطباطبایی البروجردی، قم، مدینه العلم، 1381ش، 30مجلد. این مجموعه گرانسنگ حدیثی در جهت تکمیل کتاب وسائل الشیعه و رفع نواقص آن از قبیل تقطیع احادیث، تکرار اسناد، تکثیر ابواب، زیادی حجم، به ابتکار آیت‏الله بروجردی نوشته شده و فواید بسیار ارزشمندی از نظر سهولت دستیابی به احادیث و استنباط از آن دارا است. تا کنون سی جلد از آن چاپ شده است.
9. حاشیه العروة الوثقی، تألیف محمدکاظم یزدی، با حواشی آیت‏الله بروجردی، تهران، اسلامیه، 1373ق/1332ش، 746ص.
10. الحاشیة علی کفایة الاصول فی الاصول، طرح مبانی حسین الطباطبایی البروجردی، تألیف بهاء الدین الحجتی البروجردی، قم، انصاریان، 1412ق / 1370ش، مجلدات متعدد.
11. حاشیة علی وسائل الشیعه.
12. الحجة فی الفقه، تقریرات و تحصیلات من دراسات حسین الطباطبایی البروجردی، تألیف مهدی حائری یزدی، موءسسه الرساله: حسینیه عمادزاده، 1419ق/1377ش، 7مجلد.
13. خاندان آیت‏الله بروجردی، نوشته آیت‏الله بروجردی، مقدمه و ترجمه و پاورقی‏ها از علی دوانی، قم، انصاریان، 1371ش، 152ص.
14. رساله توضیح المسائل که متن آن مطابق است با فتاوای حسین طباطبایی بروجردی، با حواشی آیات عظام، مراجع بزرگ و زعمای عالیقدر شیعه، گردآورنده غلامحسین رحیمی اصفهانی، تهران، جاویدان و فراهانی، 1348ش، 592ص.
15. رساله شریفه مناسک حج، مطابق با فتاوای حسین طباطبایی بروجردی، به سعی و اهتمام محمود کتابچی، تهران، اسلامیه، 1367ق/1326ش، 140ص.
16. لمحات الاصول: إفادات الفقیه الحجه آیت‏الله العظمی البروجردی، بقلم الامام الخمینی، تحقیق موءسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، موءسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق/1379ش، 521ص.
17. المجدی: بحوث فی الوصیه و منجزات المریض و إقرار المریض، لمقرره علی الصافی الگلپایگانی، قم، گنج عرفان، 1421ق/1381ش، 215ص.
18. المنهج الرجالی و العمل الرائد فی الموسوعة الرجالیة: الاحادیث المقلوبه و جواباتها، حسین الطباطبایی البروجردی، به اهتمام محمدرضا الحسینی الجلالی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1420ق / 1378ش، 384ص.
19. نهایة الاصول، تقریر ابحاث حسین الطباطبایی البروجردی، به قلم حسینعلی المنتظری، تهران، نشر تفکر، 1415ق / 1373ش، مجلدات متعدد.
20. نهایة التقریر فی مباحث الصلاة، تقریراً لما أفاده حسین الطباطبایی البروجردی، تألیف فاضل اللنکرانی، قم، مرکز فقه الائمه الاطهار علیهم‏السلام ، 1420ق / 1378ش، چند مجلد.
وفات و غروب زندگی
اندک اندک شوال 1380 قمری فرا رسید و بیماری بر پیکر آن مرجع هشتاد و هشت ساله جهان اسلام پنجه افکند. بیماری دشواری که با دیگر رنجوری‏های آن مرد بزرگ تفاوت داشت. در چنین روزهایی گروهی از ارادتمندان به عیادتش شتافتند. استاد که بسیار اندوهگین می‏نمود، سر بلند کرد و گفت: خلاصه عمر ما گذشت و ما رفتیم و نتوانستیم چیزی برای خود از پیش بفرستیم و عمل با ارزشی انجام دهیم. یکی از حاضران گفت: آقا، شما دیگر چرا؟! بحمدالله این همه آثار نیک از خود برجای نهاده‏اید؛ شاگردان پرهیزگار تربیت کرده‏اید؛ کتاب‏های با ارزش تحریر کرده‏اید؛ مسجدها و
________________________________________
کتابخانه‏ها ساخته‏اید. این ما هستیم که باید چنین سخنی بر زبان جاری کنیم. فقیه پارسای شیعه فرمود: «خلص العمل فإن الناقد بصیر؛ باید کردارت را خالصانه برای خدا انجام دهی؛ زیرا او به همه چیز بینا است و از انگیزه‏های بشر آگاه است (گلشن ابرار، 1382 ش، ج2ص672)».
این سخن، حاضران را بسیار تحت تأثیر قرار داد. چند روز پس از این گفت‏وگو پیکر استاد رنجورتر شد و سرانجام فقیه بزرگ عصر پس از هشتاد و هشت سال عمر با برکت در صبح روز پنج‏شنبه 12 شوال 1380 قمری برابر با 1340/1/10شمسی زندگی را وداع کرد و برای همیشه چشم از جهان فرو بست. پیکر فقیه سترگ میان اندوه ده‏ها هزار نفر و با تشییع و تجلیلی که تا آن‏روز کمتر سابقه داشت، در بالا سر حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام جنب در ورودی مسجد اعظم که خود آن را بنیان نهاده بود، به خاک سپرده شد. به همین مناسبت تمام شهرهای ایران به صورت عزا و تعطیل درآمد. پرچم‏های سیاه بر بالای کوچه، خیابان و بازارها نصب شد. مجالس ترحیم و مراسم عزاداری باشکوهی در اغلب کشورهای اسلامی به ویژه در کربلا و نجف برگزار شد و این مراسم در ایران تا چهلم ادامه یافت. سفیران و نمایندگان کشورهای اسلامی در این مصیبت، ابراز هم‏دردی کردند و حتی پرچم‏های سفارتخانه‏ها و کنسول‏گری‏های کشورهای شوروی، امریکا و انگلیس به نشانه عزا نیمه‏افراشته شد. مرحوم آیت‏الله حاج شیخ مجتبی عراقی که مسؤولیت تدفین و تلقین آن مرحوم را بر عهده داشت، می‏گوید:
«خداوند مرا مفتخر به عنایتی کرد که آن بزرگوار را در لحد بگذارم. این‏کار بنا به وصیتی بود که آن مرحوم کرده بود. از این جریان حالت عجیبی به من دست داد و وقتی وارد قبر شدم تمام مستحبات دفن که سابقه ذهنی نسبت به آن نداشتم، به یادم آمد (احمدی و دیگران، 1379 ش، ص179)».
شرح زندگی آن بزرگ‏مرد تاریخ معاصر شیعه، هیچ‏گاه نمی‏تواند با این نوشته‏های اندک و قلم‏های نارسا أدا شود. آنچه در این نوشته آمد، بهانه‏ای از یاد و خاطره آن مرجع دینی و فقیه الاهی بود که انشاءالله درسی برای ما و همه دوستداران پاکی و صداقت بوده باشد. روحش شاد و یادش گرامی باد. والسلام.
منابع و مآخذ
124. آیت‏الله بروجردی، خاندان آیت‏الله بروجردی، مقدمه و ترجمه از علی دوانی، قم، انصاریان، 1371ش.
125. اباذری، عبدالرحیم، آیت‏الله بروجردی آیت اخلاص، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1383ش.
126. احمدی، مجتبی و دیگران، چشم و چراغ مرجعیت، مصاحبه‏های ویژه مجله حوزه با شاگردان آیت‏الله بروجردی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی مرکز انتشارات، 1379ش.
127. دوانی، علی، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت‏الله بروجردی، ویرایش2، تهران، نشر مطهر، 1372ش.
128. شکوه فقاهت: یادنامه مرحوم آیت‏الله حاج‏آقا حسین بروجردی، تهیه و نشر مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1379ش.
129. صحیفه حوزه، ویژه‏نامه روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه 1379/11/3.
130. عبیری، عباس، آیت‏الله بروجردی زعیم بزرگ، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1380ش.
131. علی‏آبادی، محمد، الگوی زعامت: سرگذشتهای ویژه حضرت آیت‏الله العظمی بروجردی رحمه‏الله از زبان علما و مراجع همراه با تقریظ آیت‏الله عبدالصاحب مرتضوی لنگرودی، قم، انتشارات لاهیجی، 1379ش (چاپ قبلی از انتشارات عصمت، 1378).
132. گلشن ابرار: خلاصه‏ای از زندگی اسوه‏های علم و عمل، تهیه و تدوین جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، زیر نظر پژوهشکده باقرالعلوم، قم، نشر معروف، 1382ش (دوره سه جلدی).
133. مجله حوزه، شماره‏های مختلف که در متن آمده است.
134. مطهری، مرتضی، تکامل اجتماعی انسان به ضمیمه هدف زندگی: الهامی از شیخ الطائفه، مزایا و خدمات مرحوم آیت‏الله بروجردی، تهران و قم، صدرا، 1363ش.
135. مطهری، مرتضی، شش مقاله: ختم نبوت، پیامبر امی، ولاءها و ولایتها، ویرایش2، قم، صدرا، 1380ش.
136. واعظ‏زاده خراسانی، محمد، زندگی آیت‏الله العظمی بروجردی و مکتب فقهی، اصولی، حدیثی و رجالی وی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1421ق / 1379ش.
137. هاشمی رفسنجانی، اکبر، خطبه‏های جمعه، زیر نظر محسن هاشمی رفسنجانی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1376ش.