نهج‏البلاغه(بخش چهارم)

کتب نوشته شده پیرامون نهج‏البلاغه
23 - التذییل على نهج‏البلاغه
تالیف: عبدالله بن اسماعیل بن احمد حلبى. ابن‏ابى‏الحدید در شرح نهج‏البلاغه از این کتاب اسم برده است (1) .
24 - ملحق نهج‏البلاغه
تالیف: احمد بن یحیى بن احمد بن ناقه. در این کتاب بعضى‏از خطب امیرالمومنین‏علیه السلام که در «نهج‏البلاغه‏» ذکر نشده است، جمع‏آورى کرده است مثل:خطبه «البیان المنسوبه لامیرالبیان‏»، خطبه «الدره الیتیمه‏» (که آن از الف‏خالى است) (2) و خطبه «المونقه‏» و امثال آنها.همه این خطبه‏ها را «احمد بن یحیى بن احمد بن ناقه‏» جمع‏آورى نموده و به آخرنهج‏البلاغه ملحق کرده است و نسخه نهج‏البلاغه با این ملحقات به خط «محمد ابن محمدبن حسن بن طویل صفار حلبى‏» نزیل «واسط‏» به تاریخ کتابت(729) دیده شده است (3) .
25 - النهج القویم فى کلام امیرالمومنین‏علیه السلام
تالیف: «سید خلق بن عبدالمطلب ابن‏محمد موسوى‏»، حویزى مشعشعى(متوفى 1074ه) والى حویزه عالمى فاضل، زاهد، متکلم،ادیب، شاعر، محدث، محقق جلیل‏القدر از بزرگان علماى امامیه بود لباس خشن‏مى‏پوشید، زیاد روزه مى‏گرفت و اصلا نافله از وى فوت نمى‏شد در شبهاى جمعه ختم قرآن‏مى‏کرد، زهد و تقوا و عبادت وى ضرب‏المثل بود و تالیفات ارزشمندى دارد از جمله‏«النهج‏القویم‏» در کلمات حضرت امیرالمومنین علیه السلام که در آن از کلمات امیرالمومنین چیزهائى را جمع‏آورى کرده است که مرحوم شریف رضى در نهج‏البلاغه، جمع نکرده است (4) .
26 - نهج‏الفصاحه
تالیف: کاظم کفائى، مولف: «مسند الامام جعفر بن محمدالصادق‏»علیه السلام و «قصور الادب العربى‏» مولف در این کتاب تمام کلمات امیرالمومنین علیه السلام را اعم از خطبه، نامه و کلمات قصار و طوال در هر موضوعى حتى در فقه و احکام‏جمع‏آورى کرده است (5) .
27 - نهج‏السعاده فى مستدرک نهج‏البلاغه
تالیف: دانشمند متتبع شیخ محمد باقرمحمودى مرودشتى شیرازى معاصر، کتاب بزرگى است و تاکنون هشت جلد آن در نجف ولبنان چاپ شده است. مولف در مقدمه مى‏گوید در ضمن مطالعات متوجه شدم آنچه ازکلمات امام از سید رضى فوت شده یا عمدا ترک کرده، کمتر از نهج‏البلاغه نیست وتصمیم گرفتم همه آنها را جمع‏آورى کنم و این مجموعه را «نهج‏السعاده فى مستدرک‏نهج‏البلاغه‏» نامیدم و آن را بر پنج‏باب مرتب ساختم بدین ترتیب:
باب اول: (جلد اول و دوم و سوم) خطبه‏ها و کلمات طولانى.
باب دوم: (جلد چهارم و پنجم) وصایا.
باب چهارم: (جلد ششم) در ادعیه و مناجات، که مشتمل بر 105 دعاست.
باب پنجم:(جلد هفتم و هشتم) کلمات قصار، و بیش از 5هزار کلمه ذکر کرده است.
مولف بر تالیف و تحقیق و جمع‏آورى آن بیش از 15 سال وقت صرف نموده وى در این‏مجموعه چند کار انجام داده:
اولا: آنچه در نهج‏البلاغه نیامده، وى آن را وارد کرده است.
ثانیا: خطب و نامه‏ها را به ترتیب صدور تنظیم کرده.
ثالثا: خطبه‏ها و نامه‏ها را به ترتیب صدور تنظیم کرده.
رابعا: نقاط مهم آن را به طور کافى شرح کرده است. خداوند وى را در نشر سایرمجلدات موفق گرداند.
28 - معادن‏الحکمه فى مکاتیب الائمه
تالیف: «علم‏الهدى‏» فرزند «فیض کاشانى‏»متوفاى 1115ه که در آن بعضى از نامه‏هاى آن حضرت که در نهج‏البلاغه نیامده است،به چشم مى‏خورد (6) . این کتاب در دو جلد در تاریخ 1388ه به چاپ رسیده و استاداحمدى میانجى مولف کتاب پرارج «مکاتیب‏الرسول‏» ذیلى بر آن نوشته که در چاپ‏جدید آن چاپ شده است.
29 - ارشاد المومنین الى معرفه نهج‏البلاغه المبین
تالیف: «یحیى بن ابراهیم‏جحافى‏» متوفاى 1103ه ق. نسخه خطى آن مورخ 1262 در 426 برگ در صنعا ایتخت‏یمن‏موجود است (7) .
30 - استناد نهج‏البلاغه (انگلیسى)
رساله‏اى است درباره مدارک نهج‏البلاغه.
تالیف: امتیاز على خان عرشى هندى رامفورى(از معاصرین) مراجعه کنید به مقدمه‏استناد نهج‏البلاغه چاپ تهران.
31 - استناد نهج‏البلاغه(عربى)
ترجمه کتاب قبلى است،از عامر انصارى چاپ دوم آن در 1393 در 88 صفحه وزیرى انجام یافته است.
32 - الهام از گفتار على علیه السلام (فارسى) نوشته: محمد تقى حکیم. در سال 1353 در 236 صفحه رقعى چاپ شده است (8) .
33 - الامثال و الحکم‏العلویه (عربى)
تالیف: شیخ محمد غروى قزوینى، مولف‏کتابهاى: الامثال النبویه و الامثال الرضویه و الامثال الکاظمیه که همه آنها چاپ‏شده است.
34 - بحثى کوتاه پیرامون نهج‏البلاغه و مدارک آن(فارسى)
تالیف: دانشمند متتبع‏رضا استادى. در 144 صفحه رقعى در سال 1396ه ق. در قم چاپ شده است.
35 - بررسى نهج‏البلاغه و اسناد آن(فارسى)
تالیف: سید جواد مصطفوى مولف‏«الکاشف عن الفاظ نهج‏البلاغه و شروحها» که مکرر چاپ شده است.
36 - بشریت در مکتب اسلام (سخنان اجتماعى على علیه السلام از نهج‏البلاغه)(فارسى).
نوشته: محمد مقیمى، در سال 1356 در 200 صفحه چاپ شده است (9) .
37 - پژوهشى پیرامون نهج‏البلاغه(فارسى)
نوشته: على موحدى ساوجى، از انتشارات‏بنیاد نهج‏البلاغه.
38 - پژوهشى در اسناد و مدارک نهج‏البلاغه(فارسى)
تالیف: سید محمد مهدى جعفرى،سال 1356ش چاپ شده است.
39 - الدلیل على موضوعات نهج‏البلاغه
کشف المطالب نهج‏البلاغه است که مشتمل بر 7 فصل و 132 عنوان مى‏باشد و زیر هر عنوان آنچه مربوط به آن است، از خطبه‏ها،نامه‏ها و کلمات قصار جمع‏آورى کرده است. و فصول هفتگانه آن عبارتند از :
1 - الالهیات; 2 - النبوه; 3 - العقائد وا لاحکام; 4 - الخلافه و الامه;5 - التاریخ; 6 - المجتمع و السیاسه; 7 - الاخلاق. از انصاریان که اخیرا در 1105 صفحه چاپ شده است.
40 - رویا الحیوه فى نهج‏البلاغه(عربى)
تالیف: «حسن بن موسى صفار». چاپ‏بیروت 1397ه ق.
در لیست‏شروح کامل نهج‏البلاغه یادآور شدیم شرح نهج‏البلاغه ابن ابى الحدیددر میان دانشمندان عامه و خاصه شهرت بسزائى دارد و در پیرامون آن کتابهاى زیادى‏به عنوان ترجمه و تلخیص و حاشیه و فهرست و ردیه نوشته شده است و آنها عبارتنداز:
41 - الروح، فى نقض ما ابرمه ابن ابى الحدید
تالیف: «سید جمال الدین ابى‏الفضائل احمد بن موسى بن جعفر»(برادر على بن طاووس) یکى از فقهاى امامیه که‏بیش از 80 جلد تالیفات دارد و در سال 683 یا 677 در حله فوت کرده است (10) .
42 - سلاسل الحدید و تقیید اهل التقلید بما انتخب من شرح نهج ابن ابى‏الحدید
تالیف: علامه بحرین سید هاشم بن سلیمان بحرانى توبلى متوفاى 1107ه ق.
بحرانى در این کتاب جاهائى را از شرح ابن ابى الحدید انتخاب کرده و رد نموده‏است (11) .
43 - سلاسل الحدید فى تقیید ابن ابى الحدید
تالیف: «شیخ یوسف بحرانى‏» صاحب‏«الحدائق الناضره‏» متوفاى 1186ه.
مولف هرچه در شرح ابن ابى الحدید مطالب نادرست درباره امامت وجود دارد، همه‏را نقل کرده و پاسخ داده است و در دو جلد به جهت اشتغالش به کتاب «الحدائق‏» ناتمام مانده است (12) .
44 - سلاسل الحدید فى تقیید اهل التقلید
تالیف: سید ماجد بن هاشم بن على بن‏مرتضى حسینى متوفاى 1028ه ق (13) .
45 - الرد على ابن ابى الحدید
تالیف: «شیخ على بن شیخ حسن بلادى بحرانى‏»متوفاى 1340ه ق آن را صاحب کتاب (انوارالبدرین) ذکر کرده است (14) .
46 - النقد السدید لشرح الخطبه الشقشقیه لابن ابى الحدید
تالیف: «شیخ محسن‏کریم‏» نزیل(الخضر) بعضى اقوال ابن ابى الحدید را در شرح خطبه شقشقیه رد کرده وجزء اول آن در سال 1383 در نجف چاپ شده است.
47 - تشریح شرح نهج‏البلاغه لابن ابى الحدید(عربى)
تالیف: محمود ملاح از علماى‏اهل سنت. کتاب پر است از طعن به امام على‏علیه السلام و شیعیان و انکار فضائل و مناقب آن‏حضرت. از جرح و طعن این شخص حتى علماى اسلامى غیر شیعه نیز سالم نمانده است (15) .
48 - سلاسل الحدید فى رد ابن ابى الحدید
تالیف: مصطفى بن احمد امین واعظ ازعلماى بغداد متوفاى 1331ه (16) .
49 - الرد على ابن ابى الحدید(عربى)
تالیف: شیخ على بن شیخ حسن بلادى بحرانى،متوفاى 1340ه (17) .
50 - الشهاب العتید على شرح ابن ابى الحدید(عربى)
اعتراضاتى است‏بر ابن ابى‏الحدید به خاطر تاویلاتى که در مباحث امامت و ولایت کرده است.
تالیف: شیخ عبدالنبى بن محمد على وفسى عراقى متولد 1307ه که آن را در سال‏1357 در پنج هزار بیت تالیف کرده است (18) .
51 - الملاح التائه (رد تشریح شرح نهج‏البلاغه)
تالیف: استاد ریاض حمزه‏شیرعلى، مولف در این کتاب، تشریح شرح نهج البلاغه محمود ملاح را با دلیل و برهان‏محکم رد کرده است و دوبار چاپ شده است (19) .
52 - مبضع الجراح فى تشریح الملاح، رد تشریح شرح نهج‏البلاغه(عربى)
تالیف: ادیب‏شاعر عبدالحسین شیخ موسى سماوى، که چاپ شده است (20) .
53 - مختصر شرح ابن ابى الحدید(عربى)
تالیف: سلطان محمود بن غلامعلى طبسى‏مشهدى متوفاى 1097ه.
پى‏نوشتها:
1- شرح نهج‏البلاغه ابن ابى الحدید، ج‏18، ص 225.
2- مصادر، ج‏1، ص 267.
3- الذریعه، ج‏7، ص 199.
4- ریحانه‏الادب، ج‏2، ص 188 - الذریعه، ج‏24، ص 423 - الغدیر، ج‏11، ص 315.
5- الذریعه، ج‏24، ص 423.
6- الذریعه، ج‏21، ص 176 - 177.
7- مصادر، ج‏1، ص 241.
8- کتابشناسى ملى زمستان 1353، ص 582.
9- کتابشناسى ملى، بهار و تابستان 1356، ص 91.
10- مصادر نهج‏البلاغه، ج‏1، ص 218.
11- لولوه البحرین، ص 54 - انوارالبدرین، ص 138.
12- الذریعه، ج‏12، ص 210.
13- الذریعه، ج‏12، ص 210.
14- انوار البدرین، ص 372.
15- مصادر نهج‏البلاغه، ج‏1، ص 220.
16- مصادر نهج‏البلاغه، ج‏1، ص 220.
17- انوارالبدرین، ص 272.
18- الذریعه، ج‏14، ص 255.
19- مصادر نهج‏البلاغه، ج‏1، ص 376.
20- مصادر نهج‏البلاغه، ج‏1، ص 220.