مدیریت دانش اسلامی

هدف این مقاله طرح مسئله مورد نیاز در تمدن دینی با نام «مدیریت دانش دینی (دین بنیان)» است. در بیست سال اخیر، مطالعاتی با نام «مدیریت دانش» شکل گرفته و ظرفیت های نظری و عملی آن آشکار شده است. با معرفی این مسئله، در جستجوی پاسخی برای این سؤال هستیم که آیا می توان به نحو مطلوب از تجربه های دانش مدیریت در تأسیس میان رشته های جدید، مانند مدیریت دانش برای تمدن دینی نیز بهره برداری کرد و رشته های نوین مدیریتی متناسب با نیازهای فرهنگی و تمدنی جامعه مسلمانان را تأسیس نمود؟ این مسئله با مسئله پیچیده دینی نمودن علوم پیوند می خورد. این گونه به نظر می رسد که طرح درست این مسئله، می تواند زمینه همکاری پژوهشگران حوزه مدیریت، به ویژه محققان مطالعات مدیریت دینی را فراهم آورد. مدیریت دانش و بازتعریفی از آن در تمدن دینی براساس مبادی و مبانی مورد نظر دینِ اسلام، و نیز سنّت های دانشی دانشمندان جهان اسلام، می تواند سرآغاز نگرشی جدید در قلمرو مدیریت و تدبیر امور مسلمانان باشد و افق های جدیدی را بر روی عالمان و عاملان مدیریت بگشاید. در مقاله از الگوی روش شناختی شکل گیری مسائل و نظریه ها در یک تمدن استفاده شده است و از نظر محتوای تحلیلی و توصیفی بر مبنای مدل، سِفْرهای چهارگانه (اَسفار اربعه) به عنوان مدل پایه تمدن دینی و براساس اصول و مبانی پانزده گانه این تمدن است. این اصول و مبانی از اندیشه های حضرت آیت اللّه جوادی آملی اقتباش شده اند.

مدیریت دانش از عوامل موفقیت بسیاری از سازمانهای پیشرو در جهان امروز است. در زمینه مدیریت دانش اسلامی و از منظر اهل سنت آثاری هست که در آنها منابع مورد استناد، معدودی از آیات قرآن و یکی دو نقل قول از رسول اکرم(ص) بوده است. نیودن پژوهشی مستقل از دیدگاه شیعه با توجه به وجود آیات و احادیث بیشتر و کاربردیتر مروی از سایر معصومین(ع)، اصل امامت ولیعصر(عج) و اجتهاد، انگیزه ای برای رفع شکاف موجود شد. هدف این پژوهش فراهم آمدن زمینه ای برای بهره مندی مدیریت دانش و مدیریت دانش اسلامی شیعی از یکدیگر است. روش این تحقیق، کیفی با رویکرد پژوهش فرایند چرخه ای تحلیل است. نتایج کلی از مطالعات حاکی از همخوانی مدیریت دانش با مفاهیم و اصول اسلام است تا حدی که می توان مفاهیم و پایه های مدیریت دانش را با استناد به قرآن، سنت و سیره معصومین(ع) و سایر منابع دانش اسلامی بازشناسایی و تعریف کرده و گسترش و توسعه داد و در راستای مدیریت دانش اسلامی مورد استفاده قرار داد. در همین راستا الگوی ترکیبی مدیریت دانش اسلامی شیعی عرضه شد. چنین مطالعه ای نخستین بار به بررسی تطبیقی مدیریت دانش و مدیریت دانش اسلامی بر پایه احادیث و تبیین رابطه قرآن و علم بویژه دانش روز از دیدگاه منابع شیعی می پردازد. این پژوهش به عنوان کاری نو در زمینه مدیریت دانش با کاربردهای متعددی که در زمینه های مختلف مذهب شیعی نظیر آموزش، تبلیغ، دعوت اسلامی و... می تواند داشته باشد به دانش افزایی در زمینه های یاد شده منجر می شود.

نوشتار پیش روی ارائه تجربیاتی است که در طی سال ها کار نظری و عملی در حوزه تدوین اصطلاحنامه های علوم اسلامی بدست آمده است. تمرکزاصلی این مقاله بر چالش های فراروی بکارگیری اصطلاحنامه های علوم اسلامی به منظور مدیریت دانش اسلامی بخصوص در بخش شناخت صحیح اصطلاحات یک شاخه از شاخه های علوم و معارف اسلامی و پرهیز از خلط میان نگاتشت اصطلاحنامه ی علوم و نمایه سازی متون است. از این رو، پس از تبیین ارتباط میان مدیریت دانش اسلامی با فناوری های نوین اطلاعات و علم اطلاعات و دانش شناسی؛ به نقش اصطلاحنامه ها به عنوان ابزار مدیریت اطلاعات که کمک بزرگی به مدیریت دانش می نماید، اشاره شده و مباحثی، همچون: تعریف اصطلاح، زبان اصطلاحنامه ای و ساختاری، انواع اصطلاح، روابط میان اصطلاحات مطرح گردیده و به چالش هایی در هریک از آنان اشاره شده و راهکارهایی برای برون رفت از آن ها به اختصار بیان شده است.

نخستین منبع راهبردی انسان ها و سازمان ها در این عصر، دانش محسوب می شود و سازمان هایی موفق هستند که به ایجاد دانش جدید بپردازند، آن را به شکلی گسترده در سراسر سازمان خود توزیع کنند و به سرعت این دانش جدید را به فناوری و محصولات جدید تبدیل کنند. جوامع علمی و تجاری هر دو بر این باورند که سازمان ها با قدرت دانش می توانند برتری های بلندمدت خود را در عرصه های رقابتی حفظ کنند. جهت موفقیت سازمان ها در این زمینه و دستیابی به قدرت دانش، شناخت مبانی معرفت شناسی و فلسفی مدیریت دانش امری ضروری به نظر می رسد. فلسفه مدیریت دانش به عنوان یک رشته هم در دیدگاه اسلامی و هم در دیدگاه غربی شناخته شده است و می تواند به عنوان منبع اقتصاد، قدرت و رفاه شناخته شود. تمرکز بر روی فلسفه مدیریت دانش و مقایسه دیدگاه سنتی و مدرن آن منجربه کشف راه های جدیدی می شود که دانش ازطریق آن شناخته، مدیریت و اعمال می شود. در دیدگاه رایج غربی منبع نهایی دانش، انسان است؛ درحالی که در دیدگاه اسلام، منبع نهایی دانش خداوند است. اسلام کامل ترین ویژگی های معرفتی را دارد و هیچ مکتبی به اندازه اسلام برای دانش، معرفت و آگاهی ارزش قائل نیست و هیچ دینی مانند دین مبین اسلام، انسان ها را از خطر جهل بر حذر نداشته است. هدف این مقاله تبیین مبانی معرفت شناسی و فلسفی مدیریت دانش در غرب و بازخوانی و مقایسه آن براساس معرفت شناسی دینی و مبانی اسلام است. پس از درک عمیق تفاوت ماهوی مدیریت دانش در غرب و اسلام، زمینه برای جایگزینی مبانی معرفت شناسی دینی با مبانی موجود فراهم می شود.

هدف این تحقیق بررسی تأثیر مدیریت دانش اسلامی بر توسعه سرمایه های انسانی با لحاظ نمودن نقش میانجی اخلاق کار اسلامی میان اعضای هیئت علمی دانشگاه های دولتی ایلام می باشد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی و همچنین از نظر هدف در طبقه بندی تحقیقات کاربردی قرار می گیرد. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه اعضای هیئت علمی دانشگاه های دولتی ایلام که جمعاً به تعداد 502 نفر می باشد. نمونه آماری پژوهش با استفاده از جدول مورگان 215 نفر به صورت تصادفی ساده. تعیین شده اند. جهت جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه های استاندارد و محقق ساخته که روایی پایایی آن ها مورد تائید هست، استفاده شده است؛ و برای مستندسازی نتایج تجزیه وتحلیل آماری و ارائه راه حل های نهایی، محقق از شیوه آماری و با استفاده از نرم افزار spss اقدام به تجزیه وتحلیل سوألات پرداخته وآزمون فرضیه ها با استفاده از شاخص همبستگی و رگرسیون انجام شده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که ارتباط معناداری بین ابعاد مختلف مدیریت دانش اسلامی (خلق دانش، مستندسازی دانش، ذخیره سازی دانش و تسهیم دانش) وتوسعه سرمایه انسانی با درنظرگرفتن نقش میانجی اخلاق کار اسلامی در دانشگاه های دولتی ایلام وجود دارد.

با بررسی کتب دینی به جرأت می توان اذعان نمود که دین اسلام برای تفکر، دانش، معرفت و آگاهی ارزش بسیار زیادی قائل است. این در حالی است که در عصرحاضر، دانش به عنوان سرمایه ای کلیدی در توسعه و رقابت پذیری مطرح شده است و مدیریت دانش به عنوان راهکاری نوین و ضروری جهت افزایش بهره وری معرفی شده است. اما این مفهوم به ظاهر جدید مدیریتی، 1400 سال پیش در قرآن و سایر کتب دینی مطرح شده و توسط نبی اکرم و ائمه اطهار به صراحت به آن اشاره شده است. با اندک جستجو در ادبیات پژوهش حوزه ی «مدیریت دانش» درمی یابیم؛ این مفهوم برخاسته از «تجارب و مطالعات کسب وکار» بوده و مملو از مفاهیم، مدل ها، راهکارها، روش های متنوع با هدف پیاده سازی اثربخش مدیریت دانش می باشد. اما با وجود کثرت اشارات تصریحی و تلویحی به دانش و حکمت در متون دینی مسلمانان، تاکنون این متون از منظر شناسایی سازه های مرتبط با مدیریت دانش مورد تحلیل قرار نگرفته است. لذا در این پژوهش با هدف «شناسایی مؤلفه های مدیریت دانش» و توسعه «چارچوب مدیریت دانش منتج از متون اسلامی[1]» از تحلیل محتوای کیفی حکمت های گهربار مولای متقیان در نهج البلاغه استفاده شده است. مؤلفه های اصلی شناسایی شده منتج از این فرآیند به شش دسته ی کلی طبقه بندی شده اند: «شرایط علّی»، «پدیده مدیریت دانش از دیدگاه اسلام»، «شرایط زمینه ای تسهیل کننده مدیریت دانش اسلامی»، «عوامل مداخله گر فرآیند مدیریت دانش اسلامی»، «راهبردها و به روش های توصیه شده جهت مدیریت دانش اسلامی» و «پیامدهای فردی و اجتماعی منتج از پیاده سازی مدیریت دانش اسلامی». در مرحله ی بعد، با استفاده از محاسبه ی ضریب همبستگی مؤلفه ها و زیرمؤلفه ها «چارچوب مفهومی مدیریت دانش اسلامی» توسعه یافته است.   1 از این پس این عنوان جهت ساده سازی "مدیریت دانش اسلامی" نام گذاری شده است.

در این عصر، دانش نخستین منبع راهبردى براى انسان ها و سازمان ها محسوب مى شود. سازمان هایى موفق هستند که دانش جدید ایجاد کنند، آن را به شکلى گسترده در سراسر سازمان خود توزیع نمایند و به سرعت این دانش جدید را به فناورى ها و محصولات جدید تبدیل سازند. برای موفقیت سازمان ها در این زمینه و دستیابی به قدرت دانش، شناخت مبانی معرفت شناسی و فلسفی مدیریت دانش امری ضروری به نظر می رسد . فلسفه «مدیریت دانش» به عنوان یک رشته، هم در دیدگاه اسلامی و هم دیدگاه غربی شناخته شده است و می تواند منبع اقتصاد، قدرت و رفاه باشد. تمرکز بر روی فلسفه مدیریت دانش و مقایسه دیدگاه سنتی و نوین آن، منجر به کشف راه های جدیدی می شود که از طریق آن، دانش شناخته، مدیریت و اعمال می شود. هدف این مقاله تبیین مبانی معرفت شناسی و فلسفی مدیریت دانش در غرب و بازخوانی و مقایسه آن بر اساس معرفت شناسی دینی و مبانی اسلام با استفاده از روش «فرایند چرخه ای تحلیل» است. پس از درک عمیق تفاوت ماهوی مدیریت دانش در غرب و اسلام، زمینه برای جای گزینی مبانی معرفت شناسی دینی با مبانی موجود فراهم می شود. بدین روی، با جمع بندی و استنباط از تمام مباحث، اطلاعات و نتایج مرتبط با مدیریت دانش اسلامی و غربی به عمل می آید. در این تحقیق، مشخص شد که کسب دانش، نگه داری ، به کارگیری و انتشار آن، چرخه حیات یا فرایند مدیریت دانش از منظر منابع اسلامی هستند. همچنین فرایند مزبور از سکوت تا انتشار دانش، همگی فرایندی پویا و پیوسته به شمار می روند و توقف و گسست در هر چرخه یا فرایند، کل حیات مجموعه را به مخاطره می اندازد، و بعکس، حرکت مستمر و تکاملی دانش نه تنها موجب خلق دانش جدید در سازمان می گردد، بلکه تصمیم گیری را بهبود می بخشد، مزیت رقابتی پایدار را برای سازمان ایجاد می کند و به طور کلی، عملکرد سازمان را می افزاید.