قاعدة لاضرر

در میان قواعد متعدد فقهی، قاعدة لاضرر، از جمله قواعدی است که کارایی بسیاری در فقه سیاسی دارد. بررسی روایات مربوط به قاعدة لاضرر، تعیین مفاد ادلة این قاعده، و مهم تر از همه، تبیین پیامدهای آن، هدف مقالة حاضر است. مقاله با بررسی سه دیدگاه حکم حکومتی، حکم ثانوی و حکم عقلی، به پیامدهای مهم قاعدة لاضرر می پردازد. به نظر نویسنده، دو دیدگاه حکم حکومتی و حکم ثانوی، به دلیل محدودیت نمی توانند به صورت کامل مفاد قاعدة لاضرر را تبیین کنند؛ درحالی که دیدگاه حکم عقلی با جمع میان دو حکم حکومتی و حکم ثانوی، به خوبی می تواند پیامدهای این قاعده را تبیین نماید.

از مهم ترین و پر کاربردترین قواعد فقهیه، قاعدة «لاضرر» است که با توجه به منشأ روایی آن، از دیرباز مورد توجه و استفادة فقهای عظام شیعه و سنی بوده است. اما نحوة استفاده و دایرة شمول این قاعده مورد اختلاف فقیهان است. امام راحل با دقت نظری بدیع و با نگرشی متفاوت با سایر فقیهان به روایت نبوی نگریسته و به استنباطی متفاوت دست یافته است که بر اساس آن، حدیث لا ضرر شامل خسارت های مادی و معنوی و بیانگر حکم اولیه ای در عرض سایر احکام اولیه است و در تعارض با هیچ حکمی جز حکم قاعدة سلطنت نیست. این استنباط شباهت کاملی با بیان حقوقدانان دربارة نظریة سوء استفاده از حق دارد که در مباحث مسئولیت مدنی ابراز شده و محدود کنندة دایره اِعمال حق است.

این مقاله با نگاهی نو به اخلاق و فقه در حوزة تربیت، بین مدارس و والدین پیوند برقرار کرده است، و با روش توصیفی تحلیلی و استفاده از منبع عظیم اخلاق، یعنی قرآن کریم، و نیز سایر متون اخلاقی، به بررسی تطبیقی قاعدة لاضرر در تربیت اخلاقی والدین و معلمان پرداخته است. برطبق قاعدة لاضرر، هرگونه ضرر رساندن، اعم از مادی و معنوی، و روحی و جسمی، نهی شده است؛ زیرا حیثیت و کرامت انسانی از مهم ترین سرمایه های معنوی دانش آموزان به شمار می رود. هرگونه ضرر روانی و یا خدشه دار کردن کرامت افراد جامعه با قاعدة لاضرر منافات دارد. در خانواده و مدارس نیز باید جسم و روان فرزندان و دانش آموزان از هرگونه لطمه و آزار مصون بماند، و تکریم و رعایت احترام از جمله حقوق مسلم آنان است. معلمان و والدین با متخلق شدن به صفات اخلاقی، مانند: یگانگی ظاهر و باطن، تواضع، مهربانی، عدم تنبیه، می توانند شخصیت فرزندان را حفظ کنند؛ زیرا ضرر رسیدن به شخصیت آنان، موجب عقده های روحی و روانی می گردد، و این امر به جامعه و اطرافیان ضرر وارد می کند.