پویایی جمعیت

ساختار سنی یکی از پویاترین خصوصیات جمعیتی است که با عوامل اصلی رشد جمعیت تعاملی قوی دارد. در این تعامل، عوامل اصلی رشد از یک سو تعیین کننده ساختار سنی و از سوی دیگر، تحت تاثیر آن هستند. گشتاور رشد جمعیت پدیده ای برآمده از این تعامل و حاصل فرزندآوری نسل های گذشته است که امواج متعاقب آن و سیاست هایی که در مقابل آن اتخاذ می شود می تواند فرزندآوری نسل های بعدی و در نتیجه جانشینی جمعیت را تحت تاثیر قرار دهد. هدف این مقاله ارایه این بحث در مورد ایران است. برای انجام این تحقیق، علاوه بر داده های سرشماری های 1355 تا 1385 و انجام شبیه سازی تحولات آینده با فرض باروری سطح جانشینی، از نتایج نسخه 2006 پیش بینی های «چشم انداز جمعیت دنیا» نیز استفاده شده است. نتایج به طور خلاصه نشان می دهد که در سناریوی کاهش باروری به سطح جانشینی، همان طور که پرستون (1986) شرح داده است، رشد جمعیت سنین زیر سن T، یا میانگین سن فرزندآوری، متوقف خواهد شد و اندازه جمعیت اساسا در سنین بالای سن T افزایش می یابد، بنابراین، در واقع پی آمد مهم گشتاور، سالخوردگی جمعیت است و در نتیجه، کاهش بیشتر باروری، تنها سرعت سالخوردگی را افزایش خواهد داد.

در سالهای اخیر جمعیت شناسان اقدام به افزودن متغیر «سطح آموزش» به عنوان بُعد سوم تحلیل های جمعیت شناختی کرده اند. در این پژوهش، براساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن سالهای متفاوت، ضمن واکاوی برخی شاخصهای مهم آموزشی همچون میزان ثبت نام، میزان دسترسی به سطوح مختلف تحصیلی در میان گروه های مختلف سنی و جنسی، برابری جنسیتی آموزش، به تحلیل وضعیت پویایی های جمعیت لازم التعلیم و دانش آموزی ایران و آینده نگری آن تا سال 1409 پرداخته شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که جمعیت دانش آموزی ایران در دهه های اخیر تحولات جمعیت شناختی قابل توجهی را پشت سر گذاشته است و در مجموع، سیر رشد آن (در سه مقطع تحصیلی) تا میانه دهه 1370 ادامه داشته و پس از آن روند کاهشی پیدا کرده است. در تحلیل این تغییر و تحولات آماری، به خوبی آثار باروری بسیار بالای دوره 1357 تا 1364 و کاهش شدید بعد از آن دوره را مشاهده می کنیم. به خلاف رشد متوالی کل جمعیت ایران طی سالیان اخیر و تداوم آن در آینده، تعداد و همچنین سهم جمعیت لازم التعلیم ایران از 4/30 درصد از کل در سال 1365 به 4/18 درصد در سال 1390 کاهش یافته است. برابر پیش بینی های جمعیتی سازمان ملل(2012) با فرضیات نوع متوسط، سهم جمعیت لازم التعلیم ایران از کل تا سال 1409، به 6/14 درصد کاهش خواهد یافت. براساس سناریوی «افزایش در سطح متوسط میزان ثبت نام»، جمعیت دانش آموزی 6 تا 17 ساله ایران، 12461249 نفر برای سال 1399، 12346772 نفر برای سال 1404، و 11071393 نفر برای سال 1409 برآورد می شود. چنانچه میزان ثبت نام در سال 1409 نسبت به سال 1390 تغییری نداشته باشد، با وجود حدود دو برابر شدن کل جمعیت ایران در 1409 نسبت به سال 1365، جمعیت دانش آموزی این دو دوره تقریباً برابر خواهد بود. این پدیده به دلیل تغییرات قابل ملاحظه در ساختار سنی جمعیت و سال خوردگی آن در سالهای آینده است که در پی آن اکثریت جمعیت کشور در سنین بزرگسالی و خارج از سن تحصیلات عمومی قرار خواهند گرفت.

تصمیم سازی و برنامه ریزی برای جمعیت یک جامعه، نیازمند آگاهی از مشخصه های خاص آن جمعیت و به ویژه رصد مستمر تحولات آنهاست. جمعیت زنان و مردان، به ویژه زنان دارای همسر و هرگز ازدواج نکرده به عنوان یکی از ارکان اساسی محاسبه میزان های عمومی و بازتعریف شده ازدواج و میزان طلاق متأهلان قابل توجه هستند. در این مقاله به منظور مطالعه پویایی ساختار سنی-جنسیافرادی از جمعیت که در معرض رویدادهای ازدواج و طلاق هستند، شاخص هایی چون نسبت ازدواج و تأهل در جوانی و نسبت ازدواج در سالمندی معرفی و محاسبه شدند. محاسبات نشان می دهد، تجرد در جوانی بیش از آنکه برای زنان مطرح باشد مسئله ای مردانه است که توجه مسئولان امر را می طلبد. در مقابل تأهلدرجوانی مسئله ای زنانه بوده و به دلیل اهمیتی که زمان ورود زنان جوان به چرخه باروری دارد، می تواند به عنوان نکته مثبتی مورد توجه قرار گیرد. همچنین به منظور بررسی اختلاف جنسیتی میان نسبتتأهلدرجوانی زنان و مردان، فاصله جنسیتی تأهلدرجوانیتعریف شده است. یافته ها نشان می دهند، این فاصله بعد از گذشت ۲۰ سال از سرشماری ۱۳۷۵، بیشتر شده است. علاوه بر این با توجه به تأثیر وضعیت اقتصادی و اشتغال بر تصمیم به ازدواج یا طلاق، مطالعه وضعیت مشارکت در بازار کار افراد بر حسب وضع زناشویی با محاسبه شاخص های نرخ مشارکت اقتصادی، نرخ بیکاری و نسبت اشتغال صورت گرفته است. کاهش نرخ مشارکت اقتصادی و نسبت اشتغال مردان دارای همسر، همزمان با افزایش نرخ بیکاری مردان در معرض تجربه نخستین ازدواج، از دیگر یافته های این بررسی هستد. شواهد حاکی از این است که شرایط بازار کار برای مردان، عاملی است که شکل گیری مردانه بودن تجرد در جوانی را سبب شده است. به نظر می رسد،با انجام اقدامات موثر درخصوص بهبود این شرایط برای مردان، افزایش تأهل در جوانی برای مردان دور از انتظار نباشد.

در دنیای کنونی، سلامت تبدیل به یک موضوع مهم و محوری در مطالعات اجتماعی و جمعیتی شده است. هدف اصلی این رساله شناخت تعیین کننده های جمعیت شناختی الگوی سبک زندگی سلامت محور سالمندان شهر قرچک است، روش تحقیق پیمایشی بوده و داده ها به کمک تکنیک پرسشنامه محقق ساخته از 383 نفر از سالمندان60 ساله و بالاترگردآوری شده است. یافته ها نشان می دهد که شاخص سبک زندگی سلامت محور سالمندان قرچک برحسب تعیین کننده های جمعیت شناختی آنها متفاوت بوده و درسطح متوسط ارزیابی شد. نتایج بررسی تفاوت میانگین ها نشان داد نحوه گذران اوقات فراغت، نحوه مصرف دخانیات، تغذیه در بین مردان و زنان از نظر آماری تفاوت معناداری داشت. اما وضع زناشویی، امید اجتماعی، منزلت اجتماعی و شاخص کلی سلامت تفاوت معناداری وجود نداشت. نتایج مدل رگرسیون چند متغیره نشان داد با توجه به سطح معناداری آماری به دست آمده، متغیرهای سطح تحصیلات، جنس و تعداد فرزندان بر شاخص سلامت موثر بودند. مقدار واریانس تبیین شده متغیر سلامت توسط متغیرهای مستقل 15 درصد بدست داده شده و مابقی تغییرات متغیر وابسته مربوط به سایر عوامل می باشد که در مدل نبودند. تأثیر دو متغیر اول در مطالعات انجام شده، تأیید شده است. ایجاد زمینه دسترسی سالمندان به امکانات آموزشی، بهداشتی و تغذیه ای از طریق از میان بردن نابرابری اجتماعی، اقتصادی و دستیابی به سالمندی سالم مهمترین توصیه سیاستی مطالعه است.