سامانه دفاع موشکی؛ تقابل نوین روسیه و آمریکا
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
چکیده
متن
مقدمه
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روابط روسیه و ایالات متحده آمریکا همواره با فراز و نشیب ها و پیچیدگی های خاص خود همراه بوده است. به نحوی که طی سال های گذشته در روابط مسو و واشنگتن، هم همکاری و هم منازعه و تقابل وجود داشته است. در حال حاضر نیز روسیه در چند جبهه با غرب و به خصوص با ابالات متحده آمریکا دچار کشمکش است که از آن جمله می توان به احساس نگرانی نسبت به گسترش ناتو به شرق، استقلال کوزوو، همکاری اروپا با ایالات متحده در جهت دهی به امور کشورهایی چون گرجستان و صربستان و مونته نگرو، مسئله مالکیت بر بخش هایی از قطب شمال و خروج روسیه از پیمان منع سلاح های متعارف اشاره نمود که هر یک به نحوی در روابط مسکو و غرب خودنمایی می کنند.
در این بین استقرار سپر موشکی آمریکا در اروپای شرقی که یکی از بزرگترین موارد اختلاف مسکو و واشنگتن پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به حساب می آید، تا حد زیادی روابط کرملین و کاخ سفید را به چالش کشیده است. از این رو در شرایطی که روس ها طرح فوق را تهدید مستقیمی برای امنیت ملی خود می پندارند، به نظر می رسد آمریکایی ها نیز قصد عقب نشینی از استقرار سامانه دفاع موشکی را نداشته باشند و این امر به آغاز دور جدیدی از منازعات میان روسیه و آمریکا انجامیده است. به نحوی که از روز ۲۲ ژانویه 2007 که کاخ سفید اعلام کرد قصد دارد با استقرار سیستم رهگیر موشک در لهستان و تاسیسات راداری در جمهوری چک، با تهدید موشکی کشورهایی نظیر ایران و کره شمالی مقابله کند، بحران نوینی در روابط روسیه و آمریکا آغاز شد. در این راستا بسیارانی از احتمال آغاز مجدد جنگ سرد و مسابقه تسلیحاتی جدید سخن به میان آوردند و استقرار سامانه دفاع ضد موشکی را چالشی عنوان کردند که روسیه و آمریکا را تا آستانه ی بروز جنگ سردی جدید پیش خواهد برد. با این حال اگر چه تصور یک جنگ سرد جدید برای توصیف روابط جدید روسیه و غرب، ساده انگارانه است، اما باید توجه داشت که روسیه با نگاهی واقع گرایانه در برابر غرب صف کشیده و به عنوان یک بازیگر قدرتمند در عرصه سیاست بین الملل عمل می کند. به نحوی که نه غرب می تواند روسیه را نادیده بگیرد و نه روسیه روابط خود را با غرب خدشه دار خواهد ساخت. از این رو در بحث حاضر به مسئله ی استقرار سامانه دفاع ضد موشکی در اروپای شرقی، به عنوان چالشی که امنیت ملی روسیه را به طور مستقیم تهدید می کند، خواهیم پرداخت. ضمن آنکه در نهایت راهکارهای احتمالی روسیه در برابر این تهدید را نیز مورد بررسی قرار خواهیم داد.
سپر دفاع موشکی؛ شکل گیری تقابلی نوین
مقامات روسیه، اعلام طرح آمریکا مبنی بر استقرار مجموعه ای از موشک های بالستیک در لهستان و ایجاد یک پایگاه رادار در جمهوری چک برای مقابله با تهدید های احتمالی دولت های ایران و کره شمالی را به آغاز دور جدیدی از رقابت تسلیحاتی تعبیر کرده اند. همچنین روس ها استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا در مرکز اروپا را به «دیوار برلین جدید» تشبیه نموده و به انتقادهای گسترده از آن پرداخته اند. در عین حال «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور وقت روسیه در اکتبر 2007، اعلام نمود که طرح سپر دفاعی آمریکا می تواند موجب ایجاد وضعیتی مشابه بحران موشکی کوبا در دهه 1960 شود.(1) بر این اساس در ماه دسامبر 2007 نیز ژنرال «یوری بالویوسکی» رئیس ستاد مشترک ارتش روسیه هشدار داد که هر گونه شلیک از سپر دفاع موشکی آمریکا در اروپا می تواند موجب حمله موشکی روسیه شود. وی اذعان داشت که ممکن است سیستم اتوماتیک دفاع موشکی روسیه، پرتاب یک راکت ضد موشک را یک حمله بالیستیکی فرض کرده و یک حمله تلافی جویانه رخ دهد.(2) به طور کلی موضع گیری و اظهارنظرهای مقامات روسی به گونه ای بوده که بسیاری از کارشناسان را به تحلیل هایی مبتنی بر آغاز«جنگ سرد جدید» وا داشته است.
احتمال آغاز «جنگ سرد جدید»، هنگامی شدت یافت که ایالات متحده آمریکا با پیشنهاد غیرمنتظره پوتین در اجلاس سران هشت کشور عمده صنعتی در آلمان در سال 2007، مبنی بر استفاده مشترک از پایگاه رادار «گابال» (قبله) در جمهوری آذربایجان ـ که در اجاره روسیه است ـ مخالفت نمود. زیرا بر اساس این طرح، آمریکا باید از استقرار سامانه دفاع موشکی در اروپا منصرف می شد و در پایگاه «گابال» با روس ها همکاری می نمود. دلیل اصلی طرح چنین ایده ای از سوی روس ها به این نکته باز می گشت که اگر چه ایستگاه «گابال»، توانایی نظارت بر محدوده ای با شعاع 8 هزار کیلومتر از کانادا تا چین را داشت، اما در عین حال از طریق آن نمی شد خاک روسیه را زیر نظر گرفت. در واقع واشنگتن با پذیرفتن این طرح، نمی توانست به اهداف اصلی خود یعنی کنترل روسیه، دست پیدا کند. به همین سبب نیز مصرانه خواستار اجرای طرح خود برای استقرار سامانه ضد موشکی در لهستان و چک شد.(3)
بدین ترتیب عدم تمایل واشنگتن برای پذیرش پیشنهاد مسکو، مقامات روسی را مطمئن ساخت که هدف اصلی آمریکا از استقرار سیستم موشکی در اروپا، کنترل و نظارت بر فعالیت های روسیه است. به همین سبب روسیه اعلام کرد که اگر طرح استقرار سیستم دفاعی آمریکا عملی شود و واشنگتن پیشنهاد مسکو ر ا برای همکاری در دفاع موشکی رد کند، روسیه نیز به آن پاسخی برابر خواهد داد و برای تضمین امنیت خود گام های محکم تری بر خواهد داشت.
به طور کلی مسئله دفاع موشکی نخستین بار پس از حمله ی نازی های آلمان با موشک های V-1 و V-2 در تابستان و پاییز 1944 به لندن پدیدار شد. پس از آن در دوران جنگ سرد نخستین رقابت های موشکی میان آمریکا و شوروی در سال های 1961 - 1962 آغاز شد. در این زمان مسکو واشنگتن تلاش های خود را به دو مسئله ی شدت کشتار و برد طولانی موشک ها برای در هدف قرار دادن اهداف دور معطوف ساختند. در میانه ی رقابت تسلیحات هسته ای در میانه ی دهه ی 1960، گروهی از سیاستمداران آمریکایی به ارائه سامانه های محدود کننده پرداختند.(4)
پس از آن در دهه 1980 و با طرح «دفاع استراتژیک» در دولت «رونالد ریگان»، یک بار دیگر «سپر دفاع موشکی» به عنوان تلاشی برای تحت پوشش قرار دادن سراسر خاک ایالات متحده مطرح شد. مطابق با «طرح دفاع استراتژیک» که بعدها به «جنگ ستارگان» مشهور شد، حفاظت از ایالات متحده آمریکا در برابر حملات موشک های حامل کلاهک اتمی اتحاد جماهیر شوروی، به عنوان دکترین امنیتی واشنگتن معرفی گردید. بر اساس این طرح، یک سیستم کامل راداری برای ردگیری و انهدام موشک های شوروی سابق ـ قبل از اصابت آنها به هدف در آمریکا ـ باید سراسر خاک یالات متحده را تحت پوشش قرار می داد.
در این بین علیرغم آنکه با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، طرح فوق در آمریکا به طور جدی دنبال نشد، اما با روی کار آمدن نومحافظه کاران در کاخ سفید و حملات 11 سپتامبر، یک بار دیگر در سال 2002، مسئله ی استقرار سامانه دفاع موشکی مطرح گردید. بر این اساس «جورج بوش» رییس جمهور آمریکا، هدف اصلی برنامه دفاع موشکی را ممانعت از حملات گروه های تروریستی و کشورهای سرکش، عنوان کرد و مطابق با دکترین «دفاع پیش دستانه»، احتمال دستیابی گروه ها و کشورهای معارض با ایالات متحده به کلاهک های اتمی را مهمترین هدف طرح فوق معرفی نمود.
شایان به ذکر است که استقرار سپر دفاع موشکی در اروپای شرقی، سیستم های دفاعی که در حال حاضر در ایالات متحده، گرینلند و بریتانیا مستقر است را کامل می نماید. سامانه ی فوق برای مقابله با موشک های قاره پیمایی طراحی شده که توان پیمودن بیش از ۵ هزار کیلومتر (۳۱۰۰ مایل) را دارند. بر این اساس ۱۰ رهگیر ضد موشکی در لهستان و یک ایستگاه رادار بسیار قوی در جمهوری چک مستقر خواهند شد.(5) بدین ترتیب آمریکا در نظر دارد لهستان را به موشک هایی مجهز کند که به سیستم های رادار در جمهوری چک مرتبط خواهند بود و می توانند اهداف را در ارتفاع بسیار بالا و از طریق «برخورد صرف» منفجر نمایند. از این رو هزینه نهایی استقرار این تاسیسات در خاک اروپا بین یک میلیارد و 600 میلیون تا 2 میلیارد و 500 میلیون دلار تخمین زده شده است و قرار است اولین گروه از رهگیرها در سال ۲۰۱۱ به بهره برداری برسند. ضمن آنکه واشنگتن قصد دارد در سال ۲۰۱۳، به صورت کامل از سامانه دفاع موشکی استفاده نماید.(6)
به هر روی علیرغم واکنش های تند مقامات کرملین علیه سپر دفاع موشکی، ایالات متحده آمریکا مصرانه در صدد اجرای طرح خود بر آمد تا همچنان وزن هژمونیک خود را به رخ روس ها بکشد. بر این اساس مذاکرات مختلفی با کشورهای اروپای شرقی نظیر لهستان و جمهوری چک صورت گرفت و سعی شد مقابله با توان موشکی و هسته ای ایران و کره شمالی به عنوان دلایل اصلی استقرار سامانه دفاع موشکی، معرفی گردد.(7) در این بین امضای توافقنامه دفاع موشکی میان ایالات متحده آمریکا و جمهوری چک، راه را برای استقرار یک سیستم ردیاب رادار در نزدیکی پراگ، هموار کرد.(8) در این بین علیرغم آنکه در میان مقامات لهستان در خصوص وضعیت مذاکرات آمریکا با لهستان مبنی بر استقرار 10 موشک ردیاب در خاک این کشور نامشخص بود،(9) با این حال تحولات قفقاز و تهاجم نظامی روسیه به گرجستان باعث شد که ورشو به طور ناگهانی و شتاب زده به امضای موافقتنامه با واشنگتن بپردازد.
واکنش روسیه به سامانه دفاع موشکی
بی شک هنگامی که «کاندولیزا رایس» وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا و «کارل شوارتزنبرگ» وزیر امور خارجه جمهوری چک در کاخ «چرنین»، توافقنامه استقرار رادار آمریکایی دفاع ضد موشکی در میدان نظامی «بردی» را امضا کردند، به پیامدهای آن به خصوص موضع گیری تند روس ها واقف بودند. به نحوی که همان زمان وزارت خارجه روسیه طی بیانیه ای اعلام کرد که نه تنها از طریق دیپلماتیک، بلکه با منابع نظامی خود، پاسخ مناسبی به این اقدام خواهد داد.(10) در این بیانیه، وزارت خارجه روسیه ضمن اعتراض به سپر دفاع موشکی آمریکا، از واکنش نظامی مسکو خبر داد و اعلام کرد چنانچه سپر موشکی راهبردی آمریکا در نزدیکی مرزهای روسیه مستقر شود، کرملین مجبور خواهد شد که با منابع نظامی خود واکنش نشان دهد. از این رو همانطور که وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه نیز اذعان داشته است، استقرار رادارهای آمریکایی در خاک چک می تواند سبب تضعیف پتانسیل بازدارندگی روسیه شود که در این صورت روسیه نیز برای تلافی تهدیدات، تدابیر همسانی اتخاذ خواهد کرد.(11)
بنابراین در حالی که به نظر می رسد ایالات متحده آمریکا همچنان سعی دارد وزن هژمونیک خود را در برابر سایر کشورها به خصوص روسیه، حفظ کند، مسکو نیز در نظر دارد که وارد یک بازی برابر با واشنگتن شود. به ویژه که مسکو به تهدیدهای ناشی از استقرار چنین سامانه ای در نزدیکی مرزهای خود و مناطقی که به طور سنتی تحت نفوذ کرملین قرار داشته اند، به خوبی آگاه و واقف است. چرا که استقرار چنین سامانه ای می تواند از یک سو نفوذ و حضور ایالات متحده آمریکا در مناطق پیرامونی روسیه را افزایش دهد و از سوی دیگر به عنوان تهدیدی مستقیم علیه امنیت ملی روسیه تلقی گردد.
به همین سبب نیز علیرغم آنکه آمریکا هدف اصلی استقرار سپر موشکی در لهستان و جمهوری چک را ممانعت از تهدید احتمالی کشورهایی نظیر ایران و کره شمالی اعلام نموده است، با این حال روسیه این ادعا را رد کرده و اقدام واشنگتن را تهدید مستقیم امنیت ملی خود می داند.(12) ادعای روس ها هنگامی قوت می یابد که طرح سپر دفاع موشکی آمریکا، در عمل با آنچه از سوی کاخ سفید اعلام شده، از تفاوت های بسیار برخوردار است. بر این اساس علیرغم آنکه دولت ایالات متحده آمریکا، هدف اصلی ایجاد سپر دفاعی را حفاظت از متحدان خود در اروپا نامیده است، با این حال باید توجه داشت که این سپر آمریکایی از تمامی همپیمانان ایالات متحده در اروپا محافظت نمی کند و بخش های بزرگی از بلغارستان، یونان، رومانی و ترکیه را بی دفاع باقی می گذارد. ضمن آنکه جغرافیای منطقه استقرار نظام موشکی، جای هیچ شکی باقی نمی گذارد که هدف اصلی این سیستم، نیروهای هسته ای روسیه و چین هستند. همچنین یکی دیگر از دلایلی که کرملین با استقرار سامانه موشکی مخالفت می کند، به نحوه ی عملکرد این سپر دفاعی باز می گردد. زیرا موشک هایی که از سوی این سامانه در شرق اروپا پرتاب می شوند، بر فراز روسیه رهگیری شده و مورد هدف قرار می گیرند. از این رو مسئله ی فوق می تواند به عنوان تهدیدی برای مردم روسیه و خطری بالقوه جهت آغاز جنگی ناخواسته بین طرفین محسوب شود.
علاوه بر این روسیه همچنان کشورهای اروپای شرقی را که در دوره اتحاد شوروی متحدان آن کشور بودند، بخشی از حوزه امنیتی خود محسوب می کند و به همین سبب نیز استقرار سیستم رادار دفاع موشکی در کشورهایی نظیر لهستان و جمهوری چک که در گذشته عضو پیمان ورشو بودند را ابزاری برای کنترل توان استراتژیک خود می داند. بر این اساس تنظیم زرادخانه های راهبردی آمریکا در نزدیکی مرزهای روسیه و به سوی قلمرو سرزمینی این کشور می تواند مسکو را به اتخاذ اقدامات مناسب برای مواجهه با تهدیدهای موجود علیه امنیت ملی خود وادار سازد. به خصوص که روس ها معتقدند هر گونه اقدام نظامی، یک پاسخ نظامی را نیز در بر خواهد داشت. از این رو آنها می کوشند استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا در اروپا را تهدیدی مستقیم برای امنیت ملی خود معرفی نمایند و از این طریق قدم های تلافی جویانه را بردارند.
بنابراین به احتمال زیاد روس ها سعی می کنند از طرق مختلف به غرب و به خصوص ایالات متحده آمریکا، فشار وارد سازند. چنانکه پیش از این نیز در اعتراض به این طرح، حضور خود در پیمان «نیروهای متعارف اروپا» (CFE) را به حال تعلیق در آوردند.(13) در این بین علیرغم آنکه در ظاهر اقدام فوق به علت عدم رعایت مفاد معاهده از سوی اعضای ناتو صورت گرفت، با این حال به نظر می رسد که مقصود اصلی روسیه در خروج از معاهده نیروهای متعارف اروپا، نوعی تاکتیک برای چانه زنی با آمریکا و نشان دهنده نگرانی های این کشور از به خطر افتادن امنیت خود در اروپا بوده است. شایان به ذکر است که پیمان متعارف اروپا در 19 نوامبر سال 1990 بین 22 کشور اروپایی با هدف ایجاد تعادل بین کاهش سلاح و نیروهای نظامی منعقد شد. در این پیمان محدودیت هایی برای کشورهای عضو در استقرار تانک، کشتی های جنگی، توپخانه، هلی کوپتر و هواپیماهای جنگی اعمال شده است. از این رو پیمان فوق، یکی از موارد حیاتی ایجاد امنیت در اروپا محسوب می شود و خروج روسیه از آن، یک تهدید امنیتی بزرگ برای اروپا به شمار می رود. زیرا خروج روسیه از این پیمان، به مسکو اجازه خواهد داد که در نزدیکی مرزهای خود، تجهیزات نظامی لازم را برای برخورد با پروژه سپر موشکی آمریکا مستقر کند.
همچنین به احتمال زیاد روسیه، موشک های بالستیک خود را به سوی کشورهای اروپایی نشانه خواهد گرفت. به خصوص که روسیه اخیرا موفق به آزمایش یک موشک بالستیک جدید چند کلاهکه نیز شده است که می تواند بر هر نوع سیستم دفاع موشکی غلبه کند. بنایراین نشانه گیری موشک های قاره پیمای روسی در «کالینینگراد» (Kaliningrad) و در نزدیکی مرز لهستان، یکی از مواردی است که به عنوان واکنش در برابر استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا در اروپا به شمار می آید و می تواند هراس غرب را بیش از پیش بر انگیزد.(14) ضمن آنکه روسیه می تواند سیلوهای جدید آمریکا را زیر پوشش موشک های اسکاندر (Iskander) خود قرار دهد که از کالینینگراد پرتاب می شود.(15) علاوه بر این ممکن است روسیه از خاک جمهوری بلاروس برای استقرار موشک های خود جهت مقابله با سیستم دفاع موشکی آمریکا استفاده کند. این امر به خصوص با توجه به روابط نامطلوب بلاروس و آمریکا دور از دسترس نیست و با توجه به گرایش هایی که «لوکاشنکو» رئیس جمهور این کشور نسبت به روسیه دارد، بیش از پیش تقویت می گردد.
یکی دیگر از مواردی که به احتمال زیاد از سوی روس ها پیگیری خواهد شد، ارتقای زرادخانه موشک هسته ای و تولید موشک هایی است که سرنگون کردن آنها سخت تر می باشد. بر این اساس روسیه از یک سو به تقویت موشک های قاره پیمایی خواهد پرداخت که می توانند از چتر دفاعی سیستم ضد موشکی آمریکا بگذرند و رهگیری آنها را خنثی سازند و از سوی دیگر تولید موشک های کوتاه برد و میان برد را از سر خواهد گرفت. به خصوص که روسیه، مقامات آمریکایی را به خروج از پیمان نظامی مشترک در مورد محدودیت موشکهای بالستیک نیز تهدید کرده است.(16) ضمن آنکه مسکو با خروج از پیمان «نیروهای متعارف اروپا»، دیگر خود را متعهد به رعایت پیمان قدرت های صاحب موشک های هسته ای میان برد (INF) نمی داند.
همچنین روسیه قصد دارد موشک های بیشتری را در موقعیت پرتاب و آماده باش قرار دهد و ناوگان زیردریایی هسته ای خود را به سوی قطب شمال حرکت دهد. مسئله فوق از آن جهت برای غرب خطرناک است که شناسایی موقعیت زیردریایی های روسی در منطقه قطب شمال، امری دشوار است. علاوه بر این تصمیم ایجاد یک پایگاه دائمی در کره ماه طی سال های 2027 تا 2032 نیز یکی دیگر از اقدامات روسیه در برابر استقرار سامانه دفاع موشکی و رقابت تسلیحاتی با آمریکا محسوب می شود. از سوی دیگر افزون بر واکنش هایی که از سوی روسیه در حوزه نظامی صورت خواهد گرفت، به احتمال زیاد مسکو از انرژی و صدور گاز به اروپا نیز به عنوان حربه ای دیگر استفاده خواهد نمود. به خصوص که طی سال های گذشته نیز بارها روس ها از طریق قطع صدور گاز به تنبیه کشورهای اروپایی به خصوص کشورهای اروپای شرقی پرداخته اند و در این امر مسبوق به سابقه هستند. از این رو به نظر می رسد در نخستین گام، جمهوری چک که حدود 80 درصد از نفت مصرفی خود را از روسیه تامین می کند، با مشکلات عدیده ای در تامین انرژی خود مواجه گردد. چنانکه واردات نفت پراگ از روسیه که در ماه های پیشین به 60 هزار تن می رسید، در ماه جولای 2008 به 45 هزار تن کاهش یافت.(17)
یکی دیگر از واکنش های راهبردی روسیه در برابر استقرار سامانه دفاع موشکی را می توان در ارتقاء روابط مسکو با کشورهای آمریکای لاتین مشاهده نمود. بر این اساس گسترش همکاری های نظامی با وونزوئلا و همچنین احتمال استقرار مجدد موشک ها و رهگیرهای روسی در کوبا می تواند از جایگاه مهمی در سیاست خارجی روسیه برخوردار باشد. همچنین با توجه به بحران سیاسی و اخراج سفرای آمریکا از بولیوی و ونزوئلا و حمایت برخی کشورهای منطقه آمریکای لاتین از جمله نیکاراگوا و هندوراس از این اقدام، به نظر می رسد که در آینده نزدیک، روسیه بیش از پیش به کشورهای فوق نزدیک گردد.(18)
بنابراین استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا در اروپا، به احتمال زیاد موجب پی گیری سیاست های مستقل تر و چالش برانگیزتر از سوی روسیه در قبال یکجانبه گرایی های ایالات متحده خواهد شد. به خصوص در مواردی که روس ها با ایالات متحده آمریکا از اختلاف نظر برخوردار هستند، مستقل تر عمل خواهند کرد. بر این اساس به احتمال زیاد روس ها همچنان از پرونده هسته ای ایران به مثابه حربه ای جهت رویارویی با غرب استفاده خواهند کرد. چنانکه تاکنون نیز برنامه های هسته ای ایران و همکاری های اتمی مسکو با تهران، به مثابه ابزاری در دست کرملین برای اخذ امتیازات بیشتر از غرب و به خصوص آمریکا بوده است. به نحوی که این روابط از یک سو مناسبات کرملین و کاخ سفید را تحت تاثیر قرار داده و از سوی دیگر مسکو را به بازیگری مهم میان ایران و غرب مبدل کرده است. بر این اساس روس ها برای آنکه از یک سو به تهدیدهای آمریکا در خصوص گسترش ناتو به شرق و طرح هایی نظیر سپر دفاع موشکی، پاسخ دهند و از سوی دیگر از عرصه تعاملات جهانی قدرت های بزرگ خارج نشوند، با تاکید بر مسائلی نظیر برنامه های هسته ای ایران، سعی می کنند همچنان به عنوان بازیگری موثر به ایفای نقش بپردازند.(19)
در این راستا تعارض با واشنگتن در خصوص تعین حوزه نفوذ می تواند روسیه را به ایران و چین نزدیک تر سازد که این امر به منزله برداشتن گام هایی در جهت اتحاد و ایجاد بلوکی ضد آمریکایی و ضد هژمونیک محسوب می شود. به خصوص که هر سه کشور روسیه، ایران و چین علاوه بر روابط نزدیکی که بایکدیگر در بخش های نظامی، اقتصادی و انرژی دارند، دارای رابطه ای متعارض با تک قطب نظام بین الملل نیز می باشند. بدیهی است که نفوذ و جاذبه های استراتژیک کشورهای روسیه، چین و ایران از یک سو و وجود میزان زیادی از تعارض در هر یک از آنها نسبت به سلطه هژمونیک آمریکا می تواند نقش مهمی در شکل گیری یک بلوک قدرتمند ضد هژمونیک ایفا نماید.(20)
بر این اساس می توان راهبرد اساسی روسیه را «نگاه به شرق و حرکت به غرب» توصیف نمود. زیرا روسیه سعی می کند با نگاه به شرق و نزدیکی به کشورهایی همچون چین، ایران و هند، بیش از پیش غرب را به مماشات وا دارد و از هراس کشورهای غربی در خصوص نزدیکی مسکو با شرق، نهایت بهره را ببرد. در این راهبرد روس ها سعی می کنند ضمن نگاه به شرق، به چالش های خود با غرب ادامه دهند و در موارد خاصی از قدرت های غربی امتیاز بگیرند. ضمن آنکه سیاست فوق حکایت از اهمیت استراتژیک منطقه ی آسیا برای مسکو به عنوان بدیلی برای غرب دارد و نشان می دهد که روسیه در گزینش طرف ها و شرکای خود از گزینه های فراوانی برخوردار است.
نتیجه گیری
با توجه به آنچه گذشت، نباید از یاد برد که مرحله ی جدید به کارگیری سامانه های موشکی از سوی ایالات متحده آمریکا آغاز شده و روس ها ناچار به مقابله با آن هستند. به همین سبب می توان چنین اذعان داشت که واشنگتن با توجه به رشد اقتصادی روسیه در سال های اخیر و همچنین ارتقاء نقش بین المللی این کشور در معادلات جهانی، درصدد ممانعت از افزایش قدرت مسکو برآمده است. در واقع آمریکا با پیگیری طرح سامانه دفاع موشکی که بازمانده ی طرح دفاع استراتژیک و جنگ ستارگان محسوب می شود، قصد دارد همانند دولت ریگان که موفق به تحمیل هزینه های گزاف نظامی به اتحاد جماهیر شوروی شد، در حال حاضر نیز روسیه را درگیر یک مسابقه تسلیحاتی سازد و توان اقتصادی، فنی و راهبردی این کشور را تضعیف نماید. بر این اساس آمریکا در حالی به مصاف روسیه می رود که میدان نبرد در اروپا واقع شده است. در واقع آمریکا از یک سو با حضور در کشورهای اروپای شرقی، در مناطق پیرامونی روسیه نفوذ کرده و حوزه های سنتی نفوذ مسکو را تصاحب نموده و از سوی دیگر روسیه را از گسترش حوزه نفوذ، باز داشته است. بنابراین در شرایطی که آمریکا پشت مرزهای روسیه حضور دارد، عملا روس ها به دفع تهدیدات امنیت ملی خود سرگرم خواهند شد و این امر تا حد زیادی از توان مسکو و همچنین نقش مستقلی که روسیه در نظام بین الملل ایفا می نماید، خواهد کاست.
در نتیجه علیرغم آنکه نمی توان نزدیک شدن تجهیزات نظامی آمریکا به خاک فدراسیون روسیه را سرآغاز جنگ سردی نوین تلقی کرد، با این حال باید از «صلح سرد» میان روسیه و غرب به خصوص مسکو و واشنگتن سخن به میان آورد. صلحی که اگر چه به جنگ منتهی نخواهد شد، اما روابط روسیه و غرب را تحت تاثیر قرار خواهد داد. زیرا علیرغم آنکه روسیه قاطعانه مخالف استقرار سپر ضدموشکی آمریکا در نزدیکی مرزهای خود بوده است و هدف اصلی این طرح را مقابله با توان استراتژیکی خود می خواند، با این حال به نظر می رسد که ایالات متحده آمریکا نیز در طرح های خود ثابت قدم خواهد ماند. از این رو در آینده تمام جنبه ها و جهات سیاست خارجی روسیه با سیاست خارجی آمریکا تلاقی و تضاد خواهد داشت. بر این اساس در شرایطی که هیچ حیطه ای از مسایل بین المللی از حوزه یکجانبه گرایی ایالات متحده خارج نیست، در آینده کنترل منابع راهبردی جهان به عنوان هدف مستمر سیاست خارجی آمریکا، با سیاست خارجی روسیه برخوردهای جدی پیدا خواهد کرد. در این بین نباید از خاطر برد که در حال حاضر اختلاف بنیادین ایدئولوژیک (همانند دوران جنگ سرد) میان دو کشور وجود ندارد و به همین سبب نیز نمی توان از جنگ سرد جدید سخن به میان آورد. البته همچنان رقابت برای دستیابی به منافع بیشتر و گسترش حوزه نفوذ، بر جای خود باقی مانده است. رقابتی که با فراز و نشیب های گوناگونی دست به گریبان است و در میان درجه ای از همکاری های تاکتیکی تا منازعات محدود در نوسان خواهد بود. بنابراین در دوران «صلح سرد»، ایدئولوژی در مناسبات آمریکا و روسیه جایی نخواهد داشت و ژئوپلتیک و برتری طلبی های ناشی از آن، سیاست های واشنگتن و مسکو را در برابر یکدیگر تعین خواهد کرد.
بر این اساس علاوه بر آنکه استقرار سامانه دفاع موشکی، روابط مسکو و واشنگتن را با چالش مواجه خواهد ساخت، روابط روسیه با اتحادیه اروپا را نیز تحت الشعاع خود قرار خواهد داد. به خصوص که کشورهای اروپایی نیز هم گام با ایالات متحده آمریکا به حمایت از طرح سامانه دفاع موشکی پرداخته اند. بنابراین حمایت کشورهای اروپایی از استقرار سپر مشکی و همچنین نشانه گیری موشک های روسی به سمت اهداف اروپایی که به احتمال زیاد در مقابل استقرار سیستم دفاع موشکی اتخاذ خواهد شد، روابط دو طرف را بیش از پیش متزلزل خواهد ساخت.
*کارشناس ارشد مطالعات منطقه ای، مدرس دانشگاه و پژوهشگر موسسه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز (ایراس)
پی نوشت ها:
1. هشدار پوتین درباره یک بحران موشکی جدید، خبرگزاری بی بی سی، 26 اکتبر 2007
2. تهدید روسیه به تلافی در برابر سپر دفاعی آمریکا، خبرگزاری بی بی سی، 15 دسامبر 2007
3. شعیب بهمن، آمریکا و روسیه؛ فراز و نشیب های یک رابطه، موسسه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز (ایراس) (www.iras.ir)، 23 مهر 1386
4. Pavel Zolotarev، Missile Defense Challenges، How to Make a Strategic Problem Into a Strategic Advantage، RUSSIA IN GLOBAL AFFAIRS VOL. 6 ، No. 3 ، JULY – SEPTEMBER 2008، pp 66-67
5. خبرگزاری نووستی، 18 تیر 1387
6. سپر دفاع موشکی آمریکا؛ آرامش در نقطه اوج، خبرگزاری بی بی سی، 23 خرداد 1386
7. Russia capable of hitting US missile shield، China daily، 06/03/2007
8. صحنه سیاسی جمهوری چک در واکنش به طرح دفاعی آمریکا به دو دسته تقسیم شده و احزاب« دموکرات مدنی» و «دموکرات مسیحی» مدافع ساخت سیستم راداری در این کشور و حزب «سبزها» مخالف آن هستند و اعتقاد دارند که اگرهم چنین پروژه ای در کشورشان به اجرا درآید، باید بخشی از فعالیت های ناتو باشد. «سوسیال دموکرات ها» نیز اعتقاد دارند که باید درمورد این طرح همه پرسی به اجرا درآید. همچنین «کمونیست ها» به کلی با استقرار رادار در جمهوری چک، مخالف هستند.
9. به طور کلی در لهستان دو دیدگاه در خصوص استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا وجود دارد. نخستین دیدگاه، استقرار سامانه دفاع موشکی را به وخیم تر شدن اوضاع میان روسیه و غرب تعبیر می کند و ورشو را نیز در برابر چنین اقدامی، آسیب پذیر می داند. «دونالد تاسک»، نخست وزیر لهستان از این دیدگاه حمایت می کند و اعتقاد دارد که این سپر به منظور دفاع از منافع آمریکا در نظر گرفته شده است و منافع لهستان را تامین نمی کند. از این رو نخست وزیر لهستان اعتقاد دارد که باید در ارتباط با طرح آمریکا برای تجهیز شرق اروپا به سپر دفاع ضد موشکی، بحث و بررسی بیشتری صورت گیرد. دومین دیدگاه خواهان پیوستن ورشو به این پیمان است و عدم استقرار پایگاه آمریکایی سپر ضد موشکی در خاک لهستان را به معنای تفوق و نفوذ نظامی مجدد روس ها تلقی می کند. موافقان این طرح که «لخ کاشینسکی» رئیس جمهور لهستان را نیز در بر می گیرد، معتقدند امتناع لهستان از پایگاه دفاع ضد موشکی، به این معنا خواهد بود که لهستان در منطقه نفوذ روسیه قرار دارد و همانند سابق، آخرین حرف در امور نظامی را روس ها می زنند.
10. Bela Szandelszky، U.S. and Czechs Sign Shield Pact، The Moscow Times، 09 July 2008
11. David Charter، Russia threatens military response to US missile defence deal، The Times، 9/7/2008
12. Russia ups the stakes in US missile shield row، China daily، 04/06/2007
13. آمریکا و اعضای ناتو به بهانه ی عدم خروج نیروهای روسیه از مولداوی و گرجستان، از پذیرش معاهده خودداری کرده اند.
14. Yevgeny Primakov، Does Europe Need Protection?، Moscow News، 19/7/2007
15. Luke Harding، Russia threatening new cold war over missile defence Kremlin accuses US of deception on east European interceptor bases، The Guardian، 11/4/2007
16. پیمان منع گسترش موشک های بالستیک در دسامبر 1987 به امضای سران ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی رسید و از ماه می 1988 برای مدت نامحدودی وارد مرحله اجرایی شد. بر اساس این پیمان دو کشور باید موشک های بالستیک خود را با برد بین 500 تا 5500 کیلومتری نابود و از گسترش آنها خودداری نمایند. هنگامی که آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی پیمان فوق را امضا کردند، تنها 9 کشور از موشک های بالستیک برخوردار بودند، در حالی که هم اکنون بیش از 30 کشور از موشک های بالستیک بهره می برند و 14 کشور نیز در تولید یا صادرات موشک های بالستیک و تکنولوژی مربوط به آن فعالیت دارند.
17. Miriam Elder، Czechs See Shenanigans in Oil Cuts، The Moscow Times، 15/7/2008
18. شعیب بهمن، شرق و غرب در سیاست خارجی روسیه، ماهنامه تحولات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز، شماره بیستم، شهریور و مهر 87، صص 12-13
19. شعیب بهمن، روسیه؛ بازیگری میان ایران و آمریکا، موسسه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز (ایراس) (www.iras.ir)، 8 تیر 1387
20. شعیب بهمن، ایران، روسیه و چین: محوری ضد هژمون؟، موسسه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز (ایراس) (www.iras.ir)، 27 آبان 1385
□
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روابط روسیه و ایالات متحده آمریکا همواره با فراز و نشیب ها و پیچیدگی های خاص خود همراه بوده است. به نحوی که طی سال های گذشته در روابط مسو و واشنگتن، هم همکاری و هم منازعه و تقابل وجود داشته است. در حال حاضر نیز روسیه در چند جبهه با غرب و به خصوص با ابالات متحده آمریکا دچار کشمکش است که از آن جمله می توان به احساس نگرانی نسبت به گسترش ناتو به شرق، استقلال کوزوو، همکاری اروپا با ایالات متحده در جهت دهی به امور کشورهایی چون گرجستان و صربستان و مونته نگرو، مسئله مالکیت بر بخش هایی از قطب شمال و خروج روسیه از پیمان منع سلاح های متعارف اشاره نمود که هر یک به نحوی در روابط مسکو و غرب خودنمایی می کنند.
در این بین استقرار سپر موشکی آمریکا در اروپای شرقی که یکی از بزرگترین موارد اختلاف مسکو و واشنگتن پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به حساب می آید، تا حد زیادی روابط کرملین و کاخ سفید را به چالش کشیده است. از این رو در شرایطی که روس ها طرح فوق را تهدید مستقیمی برای امنیت ملی خود می پندارند، به نظر می رسد آمریکایی ها نیز قصد عقب نشینی از استقرار سامانه دفاع موشکی را نداشته باشند و این امر به آغاز دور جدیدی از منازعات میان روسیه و آمریکا انجامیده است. به نحوی که از روز ۲۲ ژانویه 2007 که کاخ سفید اعلام کرد قصد دارد با استقرار سیستم رهگیر موشک در لهستان و تاسیسات راداری در جمهوری چک، با تهدید موشکی کشورهایی نظیر ایران و کره شمالی مقابله کند، بحران نوینی در روابط روسیه و آمریکا آغاز شد. در این راستا بسیارانی از احتمال آغاز مجدد جنگ سرد و مسابقه تسلیحاتی جدید سخن به میان آوردند و استقرار سامانه دفاع ضد موشکی را چالشی عنوان کردند که روسیه و آمریکا را تا آستانه ی بروز جنگ سردی جدید پیش خواهد برد. با این حال اگر چه تصور یک جنگ سرد جدید برای توصیف روابط جدید روسیه و غرب، ساده انگارانه است، اما باید توجه داشت که روسیه با نگاهی واقع گرایانه در برابر غرب صف کشیده و به عنوان یک بازیگر قدرتمند در عرصه سیاست بین الملل عمل می کند. به نحوی که نه غرب می تواند روسیه را نادیده بگیرد و نه روسیه روابط خود را با غرب خدشه دار خواهد ساخت. از این رو در بحث حاضر به مسئله ی استقرار سامانه دفاع ضد موشکی در اروپای شرقی، به عنوان چالشی که امنیت ملی روسیه را به طور مستقیم تهدید می کند، خواهیم پرداخت. ضمن آنکه در نهایت راهکارهای احتمالی روسیه در برابر این تهدید را نیز مورد بررسی قرار خواهیم داد.
سپر دفاع موشکی؛ شکل گیری تقابلی نوین
مقامات روسیه، اعلام طرح آمریکا مبنی بر استقرار مجموعه ای از موشک های بالستیک در لهستان و ایجاد یک پایگاه رادار در جمهوری چک برای مقابله با تهدید های احتمالی دولت های ایران و کره شمالی را به آغاز دور جدیدی از رقابت تسلیحاتی تعبیر کرده اند. همچنین روس ها استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا در مرکز اروپا را به «دیوار برلین جدید» تشبیه نموده و به انتقادهای گسترده از آن پرداخته اند. در عین حال «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور وقت روسیه در اکتبر 2007، اعلام نمود که طرح سپر دفاعی آمریکا می تواند موجب ایجاد وضعیتی مشابه بحران موشکی کوبا در دهه 1960 شود.(1) بر این اساس در ماه دسامبر 2007 نیز ژنرال «یوری بالویوسکی» رئیس ستاد مشترک ارتش روسیه هشدار داد که هر گونه شلیک از سپر دفاع موشکی آمریکا در اروپا می تواند موجب حمله موشکی روسیه شود. وی اذعان داشت که ممکن است سیستم اتوماتیک دفاع موشکی روسیه، پرتاب یک راکت ضد موشک را یک حمله بالیستیکی فرض کرده و یک حمله تلافی جویانه رخ دهد.(2) به طور کلی موضع گیری و اظهارنظرهای مقامات روسی به گونه ای بوده که بسیاری از کارشناسان را به تحلیل هایی مبتنی بر آغاز«جنگ سرد جدید» وا داشته است.
احتمال آغاز «جنگ سرد جدید»، هنگامی شدت یافت که ایالات متحده آمریکا با پیشنهاد غیرمنتظره پوتین در اجلاس سران هشت کشور عمده صنعتی در آلمان در سال 2007، مبنی بر استفاده مشترک از پایگاه رادار «گابال» (قبله) در جمهوری آذربایجان ـ که در اجاره روسیه است ـ مخالفت نمود. زیرا بر اساس این طرح، آمریکا باید از استقرار سامانه دفاع موشکی در اروپا منصرف می شد و در پایگاه «گابال» با روس ها همکاری می نمود. دلیل اصلی طرح چنین ایده ای از سوی روس ها به این نکته باز می گشت که اگر چه ایستگاه «گابال»، توانایی نظارت بر محدوده ای با شعاع 8 هزار کیلومتر از کانادا تا چین را داشت، اما در عین حال از طریق آن نمی شد خاک روسیه را زیر نظر گرفت. در واقع واشنگتن با پذیرفتن این طرح، نمی توانست به اهداف اصلی خود یعنی کنترل روسیه، دست پیدا کند. به همین سبب نیز مصرانه خواستار اجرای طرح خود برای استقرار سامانه ضد موشکی در لهستان و چک شد.(3)
بدین ترتیب عدم تمایل واشنگتن برای پذیرش پیشنهاد مسکو، مقامات روسی را مطمئن ساخت که هدف اصلی آمریکا از استقرار سیستم موشکی در اروپا، کنترل و نظارت بر فعالیت های روسیه است. به همین سبب روسیه اعلام کرد که اگر طرح استقرار سیستم دفاعی آمریکا عملی شود و واشنگتن پیشنهاد مسکو ر ا برای همکاری در دفاع موشکی رد کند، روسیه نیز به آن پاسخی برابر خواهد داد و برای تضمین امنیت خود گام های محکم تری بر خواهد داشت.
به طور کلی مسئله دفاع موشکی نخستین بار پس از حمله ی نازی های آلمان با موشک های V-1 و V-2 در تابستان و پاییز 1944 به لندن پدیدار شد. پس از آن در دوران جنگ سرد نخستین رقابت های موشکی میان آمریکا و شوروی در سال های 1961 - 1962 آغاز شد. در این زمان مسکو واشنگتن تلاش های خود را به دو مسئله ی شدت کشتار و برد طولانی موشک ها برای در هدف قرار دادن اهداف دور معطوف ساختند. در میانه ی رقابت تسلیحات هسته ای در میانه ی دهه ی 1960، گروهی از سیاستمداران آمریکایی به ارائه سامانه های محدود کننده پرداختند.(4)
پس از آن در دهه 1980 و با طرح «دفاع استراتژیک» در دولت «رونالد ریگان»، یک بار دیگر «سپر دفاع موشکی» به عنوان تلاشی برای تحت پوشش قرار دادن سراسر خاک ایالات متحده مطرح شد. مطابق با «طرح دفاع استراتژیک» که بعدها به «جنگ ستارگان» مشهور شد، حفاظت از ایالات متحده آمریکا در برابر حملات موشک های حامل کلاهک اتمی اتحاد جماهیر شوروی، به عنوان دکترین امنیتی واشنگتن معرفی گردید. بر اساس این طرح، یک سیستم کامل راداری برای ردگیری و انهدام موشک های شوروی سابق ـ قبل از اصابت آنها به هدف در آمریکا ـ باید سراسر خاک یالات متحده را تحت پوشش قرار می داد.
در این بین علیرغم آنکه با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، طرح فوق در آمریکا به طور جدی دنبال نشد، اما با روی کار آمدن نومحافظه کاران در کاخ سفید و حملات 11 سپتامبر، یک بار دیگر در سال 2002، مسئله ی استقرار سامانه دفاع موشکی مطرح گردید. بر این اساس «جورج بوش» رییس جمهور آمریکا، هدف اصلی برنامه دفاع موشکی را ممانعت از حملات گروه های تروریستی و کشورهای سرکش، عنوان کرد و مطابق با دکترین «دفاع پیش دستانه»، احتمال دستیابی گروه ها و کشورهای معارض با ایالات متحده به کلاهک های اتمی را مهمترین هدف طرح فوق معرفی نمود.
شایان به ذکر است که استقرار سپر دفاع موشکی در اروپای شرقی، سیستم های دفاعی که در حال حاضر در ایالات متحده، گرینلند و بریتانیا مستقر است را کامل می نماید. سامانه ی فوق برای مقابله با موشک های قاره پیمایی طراحی شده که توان پیمودن بیش از ۵ هزار کیلومتر (۳۱۰۰ مایل) را دارند. بر این اساس ۱۰ رهگیر ضد موشکی در لهستان و یک ایستگاه رادار بسیار قوی در جمهوری چک مستقر خواهند شد.(5) بدین ترتیب آمریکا در نظر دارد لهستان را به موشک هایی مجهز کند که به سیستم های رادار در جمهوری چک مرتبط خواهند بود و می توانند اهداف را در ارتفاع بسیار بالا و از طریق «برخورد صرف» منفجر نمایند. از این رو هزینه نهایی استقرار این تاسیسات در خاک اروپا بین یک میلیارد و 600 میلیون تا 2 میلیارد و 500 میلیون دلار تخمین زده شده است و قرار است اولین گروه از رهگیرها در سال ۲۰۱۱ به بهره برداری برسند. ضمن آنکه واشنگتن قصد دارد در سال ۲۰۱۳، به صورت کامل از سامانه دفاع موشکی استفاده نماید.(6)
به هر روی علیرغم واکنش های تند مقامات کرملین علیه سپر دفاع موشکی، ایالات متحده آمریکا مصرانه در صدد اجرای طرح خود بر آمد تا همچنان وزن هژمونیک خود را به رخ روس ها بکشد. بر این اساس مذاکرات مختلفی با کشورهای اروپای شرقی نظیر لهستان و جمهوری چک صورت گرفت و سعی شد مقابله با توان موشکی و هسته ای ایران و کره شمالی به عنوان دلایل اصلی استقرار سامانه دفاع موشکی، معرفی گردد.(7) در این بین امضای توافقنامه دفاع موشکی میان ایالات متحده آمریکا و جمهوری چک، راه را برای استقرار یک سیستم ردیاب رادار در نزدیکی پراگ، هموار کرد.(8) در این بین علیرغم آنکه در میان مقامات لهستان در خصوص وضعیت مذاکرات آمریکا با لهستان مبنی بر استقرار 10 موشک ردیاب در خاک این کشور نامشخص بود،(9) با این حال تحولات قفقاز و تهاجم نظامی روسیه به گرجستان باعث شد که ورشو به طور ناگهانی و شتاب زده به امضای موافقتنامه با واشنگتن بپردازد.
واکنش روسیه به سامانه دفاع موشکی
بی شک هنگامی که «کاندولیزا رایس» وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا و «کارل شوارتزنبرگ» وزیر امور خارجه جمهوری چک در کاخ «چرنین»، توافقنامه استقرار رادار آمریکایی دفاع ضد موشکی در میدان نظامی «بردی» را امضا کردند، به پیامدهای آن به خصوص موضع گیری تند روس ها واقف بودند. به نحوی که همان زمان وزارت خارجه روسیه طی بیانیه ای اعلام کرد که نه تنها از طریق دیپلماتیک، بلکه با منابع نظامی خود، پاسخ مناسبی به این اقدام خواهد داد.(10) در این بیانیه، وزارت خارجه روسیه ضمن اعتراض به سپر دفاع موشکی آمریکا، از واکنش نظامی مسکو خبر داد و اعلام کرد چنانچه سپر موشکی راهبردی آمریکا در نزدیکی مرزهای روسیه مستقر شود، کرملین مجبور خواهد شد که با منابع نظامی خود واکنش نشان دهد. از این رو همانطور که وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه نیز اذعان داشته است، استقرار رادارهای آمریکایی در خاک چک می تواند سبب تضعیف پتانسیل بازدارندگی روسیه شود که در این صورت روسیه نیز برای تلافی تهدیدات، تدابیر همسانی اتخاذ خواهد کرد.(11)
بنابراین در حالی که به نظر می رسد ایالات متحده آمریکا همچنان سعی دارد وزن هژمونیک خود را در برابر سایر کشورها به خصوص روسیه، حفظ کند، مسکو نیز در نظر دارد که وارد یک بازی برابر با واشنگتن شود. به ویژه که مسکو به تهدیدهای ناشی از استقرار چنین سامانه ای در نزدیکی مرزهای خود و مناطقی که به طور سنتی تحت نفوذ کرملین قرار داشته اند، به خوبی آگاه و واقف است. چرا که استقرار چنین سامانه ای می تواند از یک سو نفوذ و حضور ایالات متحده آمریکا در مناطق پیرامونی روسیه را افزایش دهد و از سوی دیگر به عنوان تهدیدی مستقیم علیه امنیت ملی روسیه تلقی گردد.
به همین سبب نیز علیرغم آنکه آمریکا هدف اصلی استقرار سپر موشکی در لهستان و جمهوری چک را ممانعت از تهدید احتمالی کشورهایی نظیر ایران و کره شمالی اعلام نموده است، با این حال روسیه این ادعا را رد کرده و اقدام واشنگتن را تهدید مستقیم امنیت ملی خود می داند.(12) ادعای روس ها هنگامی قوت می یابد که طرح سپر دفاع موشکی آمریکا، در عمل با آنچه از سوی کاخ سفید اعلام شده، از تفاوت های بسیار برخوردار است. بر این اساس علیرغم آنکه دولت ایالات متحده آمریکا، هدف اصلی ایجاد سپر دفاعی را حفاظت از متحدان خود در اروپا نامیده است، با این حال باید توجه داشت که این سپر آمریکایی از تمامی همپیمانان ایالات متحده در اروپا محافظت نمی کند و بخش های بزرگی از بلغارستان، یونان، رومانی و ترکیه را بی دفاع باقی می گذارد. ضمن آنکه جغرافیای منطقه استقرار نظام موشکی، جای هیچ شکی باقی نمی گذارد که هدف اصلی این سیستم، نیروهای هسته ای روسیه و چین هستند. همچنین یکی دیگر از دلایلی که کرملین با استقرار سامانه موشکی مخالفت می کند، به نحوه ی عملکرد این سپر دفاعی باز می گردد. زیرا موشک هایی که از سوی این سامانه در شرق اروپا پرتاب می شوند، بر فراز روسیه رهگیری شده و مورد هدف قرار می گیرند. از این رو مسئله ی فوق می تواند به عنوان تهدیدی برای مردم روسیه و خطری بالقوه جهت آغاز جنگی ناخواسته بین طرفین محسوب شود.
علاوه بر این روسیه همچنان کشورهای اروپای شرقی را که در دوره اتحاد شوروی متحدان آن کشور بودند، بخشی از حوزه امنیتی خود محسوب می کند و به همین سبب نیز استقرار سیستم رادار دفاع موشکی در کشورهایی نظیر لهستان و جمهوری چک که در گذشته عضو پیمان ورشو بودند را ابزاری برای کنترل توان استراتژیک خود می داند. بر این اساس تنظیم زرادخانه های راهبردی آمریکا در نزدیکی مرزهای روسیه و به سوی قلمرو سرزمینی این کشور می تواند مسکو را به اتخاذ اقدامات مناسب برای مواجهه با تهدیدهای موجود علیه امنیت ملی خود وادار سازد. به خصوص که روس ها معتقدند هر گونه اقدام نظامی، یک پاسخ نظامی را نیز در بر خواهد داشت. از این رو آنها می کوشند استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا در اروپا را تهدیدی مستقیم برای امنیت ملی خود معرفی نمایند و از این طریق قدم های تلافی جویانه را بردارند.
بنابراین به احتمال زیاد روس ها سعی می کنند از طرق مختلف به غرب و به خصوص ایالات متحده آمریکا، فشار وارد سازند. چنانکه پیش از این نیز در اعتراض به این طرح، حضور خود در پیمان «نیروهای متعارف اروپا» (CFE) را به حال تعلیق در آوردند.(13) در این بین علیرغم آنکه در ظاهر اقدام فوق به علت عدم رعایت مفاد معاهده از سوی اعضای ناتو صورت گرفت، با این حال به نظر می رسد که مقصود اصلی روسیه در خروج از معاهده نیروهای متعارف اروپا، نوعی تاکتیک برای چانه زنی با آمریکا و نشان دهنده نگرانی های این کشور از به خطر افتادن امنیت خود در اروپا بوده است. شایان به ذکر است که پیمان متعارف اروپا در 19 نوامبر سال 1990 بین 22 کشور اروپایی با هدف ایجاد تعادل بین کاهش سلاح و نیروهای نظامی منعقد شد. در این پیمان محدودیت هایی برای کشورهای عضو در استقرار تانک، کشتی های جنگی، توپخانه، هلی کوپتر و هواپیماهای جنگی اعمال شده است. از این رو پیمان فوق، یکی از موارد حیاتی ایجاد امنیت در اروپا محسوب می شود و خروج روسیه از آن، یک تهدید امنیتی بزرگ برای اروپا به شمار می رود. زیرا خروج روسیه از این پیمان، به مسکو اجازه خواهد داد که در نزدیکی مرزهای خود، تجهیزات نظامی لازم را برای برخورد با پروژه سپر موشکی آمریکا مستقر کند.
همچنین به احتمال زیاد روسیه، موشک های بالستیک خود را به سوی کشورهای اروپایی نشانه خواهد گرفت. به خصوص که روسیه اخیرا موفق به آزمایش یک موشک بالستیک جدید چند کلاهکه نیز شده است که می تواند بر هر نوع سیستم دفاع موشکی غلبه کند. بنایراین نشانه گیری موشک های قاره پیمای روسی در «کالینینگراد» (Kaliningrad) و در نزدیکی مرز لهستان، یکی از مواردی است که به عنوان واکنش در برابر استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا در اروپا به شمار می آید و می تواند هراس غرب را بیش از پیش بر انگیزد.(14) ضمن آنکه روسیه می تواند سیلوهای جدید آمریکا را زیر پوشش موشک های اسکاندر (Iskander) خود قرار دهد که از کالینینگراد پرتاب می شود.(15) علاوه بر این ممکن است روسیه از خاک جمهوری بلاروس برای استقرار موشک های خود جهت مقابله با سیستم دفاع موشکی آمریکا استفاده کند. این امر به خصوص با توجه به روابط نامطلوب بلاروس و آمریکا دور از دسترس نیست و با توجه به گرایش هایی که «لوکاشنکو» رئیس جمهور این کشور نسبت به روسیه دارد، بیش از پیش تقویت می گردد.
یکی دیگر از مواردی که به احتمال زیاد از سوی روس ها پیگیری خواهد شد، ارتقای زرادخانه موشک هسته ای و تولید موشک هایی است که سرنگون کردن آنها سخت تر می باشد. بر این اساس روسیه از یک سو به تقویت موشک های قاره پیمایی خواهد پرداخت که می توانند از چتر دفاعی سیستم ضد موشکی آمریکا بگذرند و رهگیری آنها را خنثی سازند و از سوی دیگر تولید موشک های کوتاه برد و میان برد را از سر خواهد گرفت. به خصوص که روسیه، مقامات آمریکایی را به خروج از پیمان نظامی مشترک در مورد محدودیت موشکهای بالستیک نیز تهدید کرده است.(16) ضمن آنکه مسکو با خروج از پیمان «نیروهای متعارف اروپا»، دیگر خود را متعهد به رعایت پیمان قدرت های صاحب موشک های هسته ای میان برد (INF) نمی داند.
همچنین روسیه قصد دارد موشک های بیشتری را در موقعیت پرتاب و آماده باش قرار دهد و ناوگان زیردریایی هسته ای خود را به سوی قطب شمال حرکت دهد. مسئله فوق از آن جهت برای غرب خطرناک است که شناسایی موقعیت زیردریایی های روسی در منطقه قطب شمال، امری دشوار است. علاوه بر این تصمیم ایجاد یک پایگاه دائمی در کره ماه طی سال های 2027 تا 2032 نیز یکی دیگر از اقدامات روسیه در برابر استقرار سامانه دفاع موشکی و رقابت تسلیحاتی با آمریکا محسوب می شود. از سوی دیگر افزون بر واکنش هایی که از سوی روسیه در حوزه نظامی صورت خواهد گرفت، به احتمال زیاد مسکو از انرژی و صدور گاز به اروپا نیز به عنوان حربه ای دیگر استفاده خواهد نمود. به خصوص که طی سال های گذشته نیز بارها روس ها از طریق قطع صدور گاز به تنبیه کشورهای اروپایی به خصوص کشورهای اروپای شرقی پرداخته اند و در این امر مسبوق به سابقه هستند. از این رو به نظر می رسد در نخستین گام، جمهوری چک که حدود 80 درصد از نفت مصرفی خود را از روسیه تامین می کند، با مشکلات عدیده ای در تامین انرژی خود مواجه گردد. چنانکه واردات نفت پراگ از روسیه که در ماه های پیشین به 60 هزار تن می رسید، در ماه جولای 2008 به 45 هزار تن کاهش یافت.(17)
یکی دیگر از واکنش های راهبردی روسیه در برابر استقرار سامانه دفاع موشکی را می توان در ارتقاء روابط مسکو با کشورهای آمریکای لاتین مشاهده نمود. بر این اساس گسترش همکاری های نظامی با وونزوئلا و همچنین احتمال استقرار مجدد موشک ها و رهگیرهای روسی در کوبا می تواند از جایگاه مهمی در سیاست خارجی روسیه برخوردار باشد. همچنین با توجه به بحران سیاسی و اخراج سفرای آمریکا از بولیوی و ونزوئلا و حمایت برخی کشورهای منطقه آمریکای لاتین از جمله نیکاراگوا و هندوراس از این اقدام، به نظر می رسد که در آینده نزدیک، روسیه بیش از پیش به کشورهای فوق نزدیک گردد.(18)
بنابراین استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا در اروپا، به احتمال زیاد موجب پی گیری سیاست های مستقل تر و چالش برانگیزتر از سوی روسیه در قبال یکجانبه گرایی های ایالات متحده خواهد شد. به خصوص در مواردی که روس ها با ایالات متحده آمریکا از اختلاف نظر برخوردار هستند، مستقل تر عمل خواهند کرد. بر این اساس به احتمال زیاد روس ها همچنان از پرونده هسته ای ایران به مثابه حربه ای جهت رویارویی با غرب استفاده خواهند کرد. چنانکه تاکنون نیز برنامه های هسته ای ایران و همکاری های اتمی مسکو با تهران، به مثابه ابزاری در دست کرملین برای اخذ امتیازات بیشتر از غرب و به خصوص آمریکا بوده است. به نحوی که این روابط از یک سو مناسبات کرملین و کاخ سفید را تحت تاثیر قرار داده و از سوی دیگر مسکو را به بازیگری مهم میان ایران و غرب مبدل کرده است. بر این اساس روس ها برای آنکه از یک سو به تهدیدهای آمریکا در خصوص گسترش ناتو به شرق و طرح هایی نظیر سپر دفاع موشکی، پاسخ دهند و از سوی دیگر از عرصه تعاملات جهانی قدرت های بزرگ خارج نشوند، با تاکید بر مسائلی نظیر برنامه های هسته ای ایران، سعی می کنند همچنان به عنوان بازیگری موثر به ایفای نقش بپردازند.(19)
در این راستا تعارض با واشنگتن در خصوص تعین حوزه نفوذ می تواند روسیه را به ایران و چین نزدیک تر سازد که این امر به منزله برداشتن گام هایی در جهت اتحاد و ایجاد بلوکی ضد آمریکایی و ضد هژمونیک محسوب می شود. به خصوص که هر سه کشور روسیه، ایران و چین علاوه بر روابط نزدیکی که بایکدیگر در بخش های نظامی، اقتصادی و انرژی دارند، دارای رابطه ای متعارض با تک قطب نظام بین الملل نیز می باشند. بدیهی است که نفوذ و جاذبه های استراتژیک کشورهای روسیه، چین و ایران از یک سو و وجود میزان زیادی از تعارض در هر یک از آنها نسبت به سلطه هژمونیک آمریکا می تواند نقش مهمی در شکل گیری یک بلوک قدرتمند ضد هژمونیک ایفا نماید.(20)
بر این اساس می توان راهبرد اساسی روسیه را «نگاه به شرق و حرکت به غرب» توصیف نمود. زیرا روسیه سعی می کند با نگاه به شرق و نزدیکی به کشورهایی همچون چین، ایران و هند، بیش از پیش غرب را به مماشات وا دارد و از هراس کشورهای غربی در خصوص نزدیکی مسکو با شرق، نهایت بهره را ببرد. در این راهبرد روس ها سعی می کنند ضمن نگاه به شرق، به چالش های خود با غرب ادامه دهند و در موارد خاصی از قدرت های غربی امتیاز بگیرند. ضمن آنکه سیاست فوق حکایت از اهمیت استراتژیک منطقه ی آسیا برای مسکو به عنوان بدیلی برای غرب دارد و نشان می دهد که روسیه در گزینش طرف ها و شرکای خود از گزینه های فراوانی برخوردار است.
نتیجه گیری
با توجه به آنچه گذشت، نباید از یاد برد که مرحله ی جدید به کارگیری سامانه های موشکی از سوی ایالات متحده آمریکا آغاز شده و روس ها ناچار به مقابله با آن هستند. به همین سبب می توان چنین اذعان داشت که واشنگتن با توجه به رشد اقتصادی روسیه در سال های اخیر و همچنین ارتقاء نقش بین المللی این کشور در معادلات جهانی، درصدد ممانعت از افزایش قدرت مسکو برآمده است. در واقع آمریکا با پیگیری طرح سامانه دفاع موشکی که بازمانده ی طرح دفاع استراتژیک و جنگ ستارگان محسوب می شود، قصد دارد همانند دولت ریگان که موفق به تحمیل هزینه های گزاف نظامی به اتحاد جماهیر شوروی شد، در حال حاضر نیز روسیه را درگیر یک مسابقه تسلیحاتی سازد و توان اقتصادی، فنی و راهبردی این کشور را تضعیف نماید. بر این اساس آمریکا در حالی به مصاف روسیه می رود که میدان نبرد در اروپا واقع شده است. در واقع آمریکا از یک سو با حضور در کشورهای اروپای شرقی، در مناطق پیرامونی روسیه نفوذ کرده و حوزه های سنتی نفوذ مسکو را تصاحب نموده و از سوی دیگر روسیه را از گسترش حوزه نفوذ، باز داشته است. بنابراین در شرایطی که آمریکا پشت مرزهای روسیه حضور دارد، عملا روس ها به دفع تهدیدات امنیت ملی خود سرگرم خواهند شد و این امر تا حد زیادی از توان مسکو و همچنین نقش مستقلی که روسیه در نظام بین الملل ایفا می نماید، خواهد کاست.
در نتیجه علیرغم آنکه نمی توان نزدیک شدن تجهیزات نظامی آمریکا به خاک فدراسیون روسیه را سرآغاز جنگ سردی نوین تلقی کرد، با این حال باید از «صلح سرد» میان روسیه و غرب به خصوص مسکو و واشنگتن سخن به میان آورد. صلحی که اگر چه به جنگ منتهی نخواهد شد، اما روابط روسیه و غرب را تحت تاثیر قرار خواهد داد. زیرا علیرغم آنکه روسیه قاطعانه مخالف استقرار سپر ضدموشکی آمریکا در نزدیکی مرزهای خود بوده است و هدف اصلی این طرح را مقابله با توان استراتژیکی خود می خواند، با این حال به نظر می رسد که ایالات متحده آمریکا نیز در طرح های خود ثابت قدم خواهد ماند. از این رو در آینده تمام جنبه ها و جهات سیاست خارجی روسیه با سیاست خارجی آمریکا تلاقی و تضاد خواهد داشت. بر این اساس در شرایطی که هیچ حیطه ای از مسایل بین المللی از حوزه یکجانبه گرایی ایالات متحده خارج نیست، در آینده کنترل منابع راهبردی جهان به عنوان هدف مستمر سیاست خارجی آمریکا، با سیاست خارجی روسیه برخوردهای جدی پیدا خواهد کرد. در این بین نباید از خاطر برد که در حال حاضر اختلاف بنیادین ایدئولوژیک (همانند دوران جنگ سرد) میان دو کشور وجود ندارد و به همین سبب نیز نمی توان از جنگ سرد جدید سخن به میان آورد. البته همچنان رقابت برای دستیابی به منافع بیشتر و گسترش حوزه نفوذ، بر جای خود باقی مانده است. رقابتی که با فراز و نشیب های گوناگونی دست به گریبان است و در میان درجه ای از همکاری های تاکتیکی تا منازعات محدود در نوسان خواهد بود. بنابراین در دوران «صلح سرد»، ایدئولوژی در مناسبات آمریکا و روسیه جایی نخواهد داشت و ژئوپلتیک و برتری طلبی های ناشی از آن، سیاست های واشنگتن و مسکو را در برابر یکدیگر تعین خواهد کرد.
بر این اساس علاوه بر آنکه استقرار سامانه دفاع موشکی، روابط مسکو و واشنگتن را با چالش مواجه خواهد ساخت، روابط روسیه با اتحادیه اروپا را نیز تحت الشعاع خود قرار خواهد داد. به خصوص که کشورهای اروپایی نیز هم گام با ایالات متحده آمریکا به حمایت از طرح سامانه دفاع موشکی پرداخته اند. بنابراین حمایت کشورهای اروپایی از استقرار سپر مشکی و همچنین نشانه گیری موشک های روسی به سمت اهداف اروپایی که به احتمال زیاد در مقابل استقرار سیستم دفاع موشکی اتخاذ خواهد شد، روابط دو طرف را بیش از پیش متزلزل خواهد ساخت.
*کارشناس ارشد مطالعات منطقه ای، مدرس دانشگاه و پژوهشگر موسسه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز (ایراس)
پی نوشت ها:
1. هشدار پوتین درباره یک بحران موشکی جدید، خبرگزاری بی بی سی، 26 اکتبر 2007
2. تهدید روسیه به تلافی در برابر سپر دفاعی آمریکا، خبرگزاری بی بی سی، 15 دسامبر 2007
3. شعیب بهمن، آمریکا و روسیه؛ فراز و نشیب های یک رابطه، موسسه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز (ایراس) (www.iras.ir)، 23 مهر 1386
4. Pavel Zolotarev، Missile Defense Challenges، How to Make a Strategic Problem Into a Strategic Advantage، RUSSIA IN GLOBAL AFFAIRS VOL. 6 ، No. 3 ، JULY – SEPTEMBER 2008، pp 66-67
5. خبرگزاری نووستی، 18 تیر 1387
6. سپر دفاع موشکی آمریکا؛ آرامش در نقطه اوج، خبرگزاری بی بی سی، 23 خرداد 1386
7. Russia capable of hitting US missile shield، China daily، 06/03/2007
8. صحنه سیاسی جمهوری چک در واکنش به طرح دفاعی آمریکا به دو دسته تقسیم شده و احزاب« دموکرات مدنی» و «دموکرات مسیحی» مدافع ساخت سیستم راداری در این کشور و حزب «سبزها» مخالف آن هستند و اعتقاد دارند که اگرهم چنین پروژه ای در کشورشان به اجرا درآید، باید بخشی از فعالیت های ناتو باشد. «سوسیال دموکرات ها» نیز اعتقاد دارند که باید درمورد این طرح همه پرسی به اجرا درآید. همچنین «کمونیست ها» به کلی با استقرار رادار در جمهوری چک، مخالف هستند.
9. به طور کلی در لهستان دو دیدگاه در خصوص استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا وجود دارد. نخستین دیدگاه، استقرار سامانه دفاع موشکی را به وخیم تر شدن اوضاع میان روسیه و غرب تعبیر می کند و ورشو را نیز در برابر چنین اقدامی، آسیب پذیر می داند. «دونالد تاسک»، نخست وزیر لهستان از این دیدگاه حمایت می کند و اعتقاد دارد که این سپر به منظور دفاع از منافع آمریکا در نظر گرفته شده است و منافع لهستان را تامین نمی کند. از این رو نخست وزیر لهستان اعتقاد دارد که باید در ارتباط با طرح آمریکا برای تجهیز شرق اروپا به سپر دفاع ضد موشکی، بحث و بررسی بیشتری صورت گیرد. دومین دیدگاه خواهان پیوستن ورشو به این پیمان است و عدم استقرار پایگاه آمریکایی سپر ضد موشکی در خاک لهستان را به معنای تفوق و نفوذ نظامی مجدد روس ها تلقی می کند. موافقان این طرح که «لخ کاشینسکی» رئیس جمهور لهستان را نیز در بر می گیرد، معتقدند امتناع لهستان از پایگاه دفاع ضد موشکی، به این معنا خواهد بود که لهستان در منطقه نفوذ روسیه قرار دارد و همانند سابق، آخرین حرف در امور نظامی را روس ها می زنند.
10. Bela Szandelszky، U.S. and Czechs Sign Shield Pact، The Moscow Times، 09 July 2008
11. David Charter، Russia threatens military response to US missile defence deal، The Times، 9/7/2008
12. Russia ups the stakes in US missile shield row، China daily، 04/06/2007
13. آمریکا و اعضای ناتو به بهانه ی عدم خروج نیروهای روسیه از مولداوی و گرجستان، از پذیرش معاهده خودداری کرده اند.
14. Yevgeny Primakov، Does Europe Need Protection?، Moscow News، 19/7/2007
15. Luke Harding، Russia threatening new cold war over missile defence Kremlin accuses US of deception on east European interceptor bases، The Guardian، 11/4/2007
16. پیمان منع گسترش موشک های بالستیک در دسامبر 1987 به امضای سران ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی رسید و از ماه می 1988 برای مدت نامحدودی وارد مرحله اجرایی شد. بر اساس این پیمان دو کشور باید موشک های بالستیک خود را با برد بین 500 تا 5500 کیلومتری نابود و از گسترش آنها خودداری نمایند. هنگامی که آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی پیمان فوق را امضا کردند، تنها 9 کشور از موشک های بالستیک برخوردار بودند، در حالی که هم اکنون بیش از 30 کشور از موشک های بالستیک بهره می برند و 14 کشور نیز در تولید یا صادرات موشک های بالستیک و تکنولوژی مربوط به آن فعالیت دارند.
17. Miriam Elder، Czechs See Shenanigans in Oil Cuts، The Moscow Times، 15/7/2008
18. شعیب بهمن، شرق و غرب در سیاست خارجی روسیه، ماهنامه تحولات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز، شماره بیستم، شهریور و مهر 87، صص 12-13
19. شعیب بهمن، روسیه؛ بازیگری میان ایران و آمریکا، موسسه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز (ایراس) (www.iras.ir)، 8 تیر 1387
20. شعیب بهمن، ایران، روسیه و چین: محوری ضد هژمون؟، موسسه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز (ایراس) (www.iras.ir)، 27 آبان 1385
□
تبلیغات
