بررسی روابط ایران و روسیه

*دکتر مهدی سنایی، رئیس موسسه فرهنگی مطالعاتی روسیه، آسیای مرکزی وî قفقاز (ایراس)، استاد دانشگاه تهران و نماینده مردم نهاوند در مجلس شورای اسلامی در گفتگو با روزنامه جام جم به بررسی ابعاد مختلف روابط ایران و روسیه پرداخته است. ایشان که رئیس گروه دوستی پارلمانی ایران و روسیه نیز می باشند، در این گفتگو به روندهای جاری و آتی روابط تهران و مسکو اشاره کرده اند.
 
    
    روابط تاریخی میان ایران و روسیه نشان می دهد ایران همواره به عنوان یک میانجی برای اهداف روسیه از سوی این کشور در نظر گرفته می شود؛ در حال حاضر شما به عنوان رئیس گروه دوستی ایران و روسیه روابط ایران و 2 کشور را چگونه می بینید؟
    درباره روابط کنونی ایران و روسیه دیدگاه های مختلفی وجود دارد. در ایران ما می توانیم این دیدگاه ها را به 3 دسته تقسیم کنیم. یکی گروهی هستند که خیلی به روابط بین ایران و فدراسیون روسیه خوشبین هستند و استدلالاتی هم می آورند، عمده استدلال این است که روسیه در مجموع با ما همراه است و در شرایطی که میان ایران و یالات متحده آمریکا خصومت هست و از سوی دیگر، ایران در روابط خود با کشورهای اروپایی مدام دغدغه و مناقشه دارد، طبیعتا روابط با روسیه حائز اهمیت است و استدلال هم می کنند که کشورهای اروپایی و آمریکایی هیچ گاه فناوری و صنعت برتر را در اختیار ایران قرار نمی دهند.
    گروه دیگر که واقع در مقابل اینها قرار دارند به روابط ما با روسیه بسیار بدبین هستند که این بدبینی مبتنی بر 2 حقیقت است یکی بر روان شناسی تاریخی روس ها در ذهن ایرانیان یا روانشناسی تاریخی ذهنیت ایرانیان نسبت به روس ها که معتقدند روس ها سابقه خوبی در کشور ما ندارند.
    اما نظر سومی هم داریم. این که این دو نگاه پیشین به روابط ایران و روسیه، هم خیلی کلی و هم اینکه خیلی کلاسیک و سنتی است و چارچوب این نگاه سیاست و فضای حاکم بر روابط بین الملل در دوران جنگ سرد است. ما باید از این محدوده و از این فضای تئوریک دوره جنگ سرد بیرون بیایم و به روابط جدید میان ایران و روسیه نگاه کنیم.
    یعنی شما قائل به این دیدگاه سوم هستید؟
    بله روابط جدید ایران و روسیه 3 رکن اساسی دارد: روسیه جدید، ایران در دوره جمهوری اسلامی و شرایط جدید جهانی. اگر ما تعریف درستی از این 3 رکن داشته باشیم می توانیم برداشت درستی از روابط ایران و روسیه بکنیم. واقعیت این است که ویژگی اصلی سیاستگذاری در روسیه یک پراگماتیسم در دوره حاضر است، یعنی عملگرایی است و قاعده هزینه و فایده برقرار است.
    در مورد ایران هم ما یک نظام مستقل هستیم که سیاست خارجی مستقلی داریم و چارچوب سیاست خارجی ما کاملاً تدوین شده و روشن است و وابسته به روسیه نیست. منظور این است که ما هم عناصر مختلفی در سیاست خارجی خود داریم که بخشی از آن روابط با روسیه است اما شرایط متغیر جهانی هم بسیار مهم است.
    با وجود تنش در روابط آمریکا با روسیه، مسکو سعی کرده است با گروکشی ایران امتیازاتی از واشنگتن دریافت کند. با روی کار آمدن اوباما فضای رابطه ایران با روسیه در این گیر و دار چگونه خواهد بود؟
    این موضوع بستگی دارد که در روابط روسیه با آمریکا تغییری ایجاد شود یا نه. رقابت میان آمریکا و روسیه یک رقابت راهبردی است و ممکن است که فراز و فرود داشته باشد، ولی 2 کشور همچنان به رقابت خود ادامه می دهند چون بحث گسترش ناتو، اروپای شرقی و خاورمیانه، حضور آمریکا و تعریف مرزهای امنیتی آمریکا بسیار دورتر از مرزهای خودش یک تعریف گسترده و یک کمپلکس پیچیده است مگر اینکه یک تغییر شگرفی در سیاست خارجی آمریکا روی دهد که چنین قرائن و اعلامی وجود ندارد طبیعتا رقابت در دو کشور افزایش پیدا می کند.
    در رابطه با ایران نیز همان شرایط و روال قبلی تداوم پیدا خواهد کرد اما بعضی از تحلیلگران معتقدند که ممکن است آقای اوباما پیشنهاد های تطمیع کننده خیلی جدی ای به روسیه عرضه کند برای این که از همکاری با ایران دست بردارد، اما فکر می کنم با توجه به این که رقابت میان روسیه و آمریکا یک رقابت راهبردی است، اینها مقطعی و گذرا خواهد بود و طبیعتا نباید منتظر اتفاق خیلی ویژه ای در این عرصه باشیم.
    به نظر شما تاثیر استقرار سپر موشکی درنزدیکی مرزهای روسیه درلهستان و چک چه تاثیری در روابط روسیه با آمریکا دارد؟ شنیده شده آمریکا در مذاکراتی به روسیه پیشنهاد کرده است که چنانچه روسیه از همکاری های هسته ای با ایران دست بردارد، آمریکا نیز از استقرار سپر موشکی خود در این دو کشور خودداری می کند. نظر شما در این باره چیست؟
    در این که یکی از مهم ترین اقدامات آمریکا که روسیه را عصبانی کرده است، ایجاد سپر دفاع موشکی است، تردیدی نیست ایجاد سپر موشکی و گسترش ناتو به شرق مهم ترین عوامل تشدید بحران میان آمریکا و روسیه در تشدید بحران است. در جنگ گرجستان روسیه لحن خیلی تند و قاطع تری در این زمینه گرفت و در واقع ورود و حمله روسیه به گرجستان اعلام این نکته بود که روسیه به هیچ وجه به عضویت اوکراین و روسیه در ناتو تن نمی دهد و همزمان با این هم اعلام کرد که سپر دفاع موشکی را بر نخواهد تابید. بعضی ها در این رابطه منتظر یک معامله هستند و معتقدند که آقای اوباما ممکن است در حوزه سیاست خارجی ابتکاری را که به خرج می دهد معامله کردن با روسیه در مورد سپر دفاع موشکی و برنامه انرژی هسته ای ایران باشد.
    این یکی از احتمالات است. اگر این اتفاق هم رخ دهد، طبیعتا باعث چرخش خیلی گسترده ای در شرایط موجود نمی شود به این علت که رقابت بین روسیه و آمریکا راهبردی است روسیه و آمریکا نمی توانند از قالب 2 رقیب خارج و در قالب 2 متحد ظاهر شوند؛ چون مبانی این کار وجود ندارد. در آمریکا یک چرخش تمام عیار در حوزه سیاست خارجی اش رخ نمی دهد، ضمن این که شرایط موجود جهانی نیز برای چنین رویدادی فراهم نیست.
    آیا شما فکر می کنید آخرین قول روسیه برای تکمیل نیروگاه عملی است؟
    آغاز به کار نیروگاه بوشهر طبیعتا با تاخیر مواجه است که تحت الشعاع 3 مساله بوده است، اول آن که مسائل فنی بوده و هر پروژه ای ممکن است با تاخیر مواجه باشد بخصوص طرحی با این عظمت و این کارکرد. از جمله این دلایل فنی این است که بعضی قطعات از یک کشور ثالث تهیه می شده که این خود زمانبر است. عامل دوم مسائل فی مابین 2 کشور بوده، مسائل مالی. ممکن است ایران در پرداخت ها تاخیر داشته باشد که این را شرکت های روسی بهانه قرار داده اند در عین حال روس ها می خواهند چرخه سوخت وابستگی به ایران داشته باشد و نیروگاه وابسته به روسیه بماند. در واقع سوخت نیروگاه همیشه از طرف روسیه تامین شود و برگردد.
    یعنی چرخه تامین سوخت در ایران نباشد اما در ایران تلاش بر این است که چرخه کامل در ایران برقرار شود. عامل سوم و اصلی تر آن این است که هر اقدامی در روابط 2 کشور تحت تاثیر شرایط بین الملل و روابط روسیه با آمریکا نیز هست. آمریکایی ها با حساسیت ویژه ای این پروژه را دنبال کرده و به دلیل این همکاری های هسته ای تحریم های زیادی را علیه روسیه و شرکت های این کشور وضع کرده اند. روسیه هم تحت این فشار هاست و سعی کرده است در هر مرحله ای امتیازاتی از آمریکا بابت همکاری های با ایران بگیرد که این مجموعا شرایطی را پدیده آورده است که این طرح با تاخیر مواجه شده است، البته روس ها اطمینان می دهند که تجهیزات نهایی این طرح در حال ارسال است و در نیمه اول سال 2009 این نیروگاه آغاز به کار می کند همتای من هم رئیس گروه دوستی روسیه با ایران هم این موضوع را به جدیت دنبال می کرد و اطمینان می داد که کارها در حال انجام است.
    در خصوص بحث ارسال سلاح های روسی و موشک های 300 S که قبلا هم از جانب مقامات ایرانی و هم روسی مورد تایید قرار گرفته بود، حالا شاهد هستیم که مقامات روسی به نوعی آن را تکذیب می کنند، دلیل این انکارها چیست ؟
    طبیعتا این حق جمهوری اسلامی است که تجهیزات نظامی را برای خود تامین کند و بین ایران و روسیه هم چارچوب های حقوقی و قانونی لازم برای انجام این همکاری بدون نقض قوانین بین الملل وجود دارد. خرید سیستم سامانه دفاعی300S نیز از جمله مواردی است که مذاکرات آن بین روسیه و ایران سال هاست که برقرار بود و طبیعتاً روسیه تامین امنیت نیروگاه بوشهر را هم تا اندازه ای به عهده خودش حس می کند. این واقعیتی است که روسیه نمی تواند یک نیروگاه ایجاد کند و بعد آن را رها کند. وقتی این نیروگاه در معرض تهدید باشد، روسیه مسوولیتی هم در جهت تامین امنیتش دارد. اما وقتی در این زمینه ها خبری درز کند، آثار خودش را دارد و تکذیب آن هم دارای فواید خاص است. مسلم است این که این مذاکرات میان روسیه و ایران انجام شده و توافقات در این زمینه صورت گرفته است و روسیه در قبال تامین امنیت نیروگاه اتمی بوشهر مسوولیت دارد و مسوولیت اخلاقی دارد؛ اما این تایید و تکذیب ها می تواند بخشی از بازی های روابط دو کشور باشد.
    همکاری 2 کشور در بحث اوپک گازی را چگونه می بینید؟
    در مذاکرات چند روز گذشته در مسکو اتحاد میان سه کشور قطر، ایران و روسیه ایجاد شد. این یک تجربه اولیه است و باید 3 کشور تلاش کنند تا کشورهای دیگر هم به آنها بپیوندند. شاید بزرگ ترین نقصان آن این باشد که گاز به اندازه نفت قابل مدیریت و کنترل نیست و این که گرایش های کشورهای سه گانه موسس بسیار متفاوت است.
    ایران به عنوان یک محور در حل موضوع قفقاز، گرجستان و قره باغ مطرح است. همکاری ایران با روسیه در حل بحران ها در چه مرحله ای قرار دارد و اهمیت این همکاری ها از منظر روسیه کجاست؟
    ما اگر انتظار داشته باشیم روسیه و چین کاملا در مقابل آمریکا بایستند یا قطعنامه ها را علیه ایران وتو کنند انتظار بجایی نیست. در مجموع بر عکس آن تصور اولیه و نگرانی که نسبت به ایران در آسیای میانه و مرکزی وجود داشت به ایران به عنوان یک عامل ثبات در این منطقه نگاه می شود. مذاکرات تاجیکستان و قره باغ نیز این موضوع را نشان داد و روسیه بر عکس آن تصور اولیه که ایران به دنبال صدور اسلام و انقلاب است، الان دیدگاه خیلی مثبتی نسبت به ایران و سیاست خارجی تهران در منطقه دارد و نگران حضور ایران در این مناطق نیست. از سوی دیگر ایران و روسیه در رفع تهدیدات، منافع مشترک دارند، از جمله گسترش ناتو به شرق و تهدید حضور نیروهای بیگانه خزر. در دیدارهایی که من طی ماه های گذشته با مقامات روسیه داشتم احساس کردم، آنها به مشارکت ایران در زمینه ایجاد صلح در منطقه و قفقازمایل هستند و دیدگاه های دو کشور در بحث تامین امنیت به هم نزدیک تر شده است.
     طرح ایران برای حل بحران گرجستان در حال حاضر در چه مرحله ای است ؟
    متاسفانه این طرحی بود که با تاخیر مطرح شد و بعد هم دنبال نشد دیپلماسی قفقازی بیشتر به رفت و آمدها و سفر ها برای این منظور محدود شد. یک تحول اصلی تر در نگاه ما نسبت به قفقاز ضرورت دارد؛ متاسفانه در سیاست خارجی ایران توجه کافی به آسیای میانه و قفقاز وجود ندارد و ما پیش از وقوع بحران گرجستان هم نسبت به این موضوع هشدار دادیم که باید قفقاز در عرصه سیاست خارجی ایران جایگاه برتری داشته باشد. متاسفانه روابط ما با این منطقه، به روابط دوجانبه و حجم مبادلات اندک که با آنها داریم محدود شده است؛ در حالی که هم این منطقه جزو اقلیم فرهنگ و تمدنی ایران است و هم تهدید ها و فرصت های زیادی از این منطقه می تواند برای ما ناشی شود و حجم روابط دو جانبه با این کشورها پتانسیل خیلی بالایی دارد که باید از آن استفاده شود اما متاسفانه تاکنون نشده است.
    تاثیر مخالفت های چین و روسیه بر موضوع تحریم های ایران چقدر است؟
    ما اگر انتظار داشته باشیم روسیه و چین کاملا در مقابل آمریکا بایستند یا قطعنامه ها را علیه ایران وتو کنند، انتظار بجایی نیست. این دو کشور به میزان زیادی شریک آمریکا هستند و منافع خیلی زیادی در روابط با آمریکا دارند و در محدود کردن ایران دارای نگاه مشترکی با آمریکا هستند؛ یعنی این که می خواهند از تبدیل شدن ایران به یک قدرت منطقه ای برتر و یک قدرت بین الملل جلوگیری شود. منتها واقعیت این است که این دو کشور رقیب آمریکا هستند و سیاست هایشان در تقابل با سیاست های آمریکاست.
    روابط این کشور ها چارچوب مشارکت و مقاومت است به این معنا که نمی خواهند آن مشارکت و همکاری را از دست بدهند و هم اینکه نمی خواهند راه را کاملاً برای آمریکا باز کنند، پس مقاومت می کنند. درنتیجه این کشورها در به تاخیر انداختن و محدود کردن تحریم ها علیه ایران تاثیر دارند. ما باید ضمن این که تنوع بیشتری در بازی های سیاست خارجی خود به کار می گیریم، بازی ظریف تر و متنوع تری انجام دهیم و حرکتمان باید در جهت تشدید تقابل میان این کشورها با آمریکا باشد.
    برخی موانع در روابط 2 کشور؟
    در اینجا می توان به برخی موانع توسعه روابط 2 کشور نیز اشاره کرد؛ در حالی که روابط ایران و روسیه طی دو دهه اخیر به صورت مداوم در حال گسترش بوده، همیشه یک نوع تلقی منفی نیز در میان برخی ناظران و تحلیلگران روابط در دو کشور وجود داشته است. به صورت عملی نیز موانعی بر سر توسعه روابط دو کشور وجود داشته است. یکی از این موانع، نبود روابط و همکاری روشن میان بانک های آنهاست که تجار و کارفرمایان را با مشکلات زیادی برای انجام معاملات مواجه می نماید و بسیاری از توافقات عمده مدت های زیادی برای حل مشکل بانکی و افتتاح حساب مربوط معطل می مانند.
    مانع دیگر اطلاعات اندک و در برخی موارد نادرست تجار و کارفرمایان دو کشور از بازار کشور مقابل است. در حالی که امکان گسترده ای برای همکاری تجار دو کشور در سطح ملی و مناطق آنها وجود دارد، اما نداشتن شناخت تاریخی کارفرمایان دو کشور و همچنین نبود مراکز اطلاع رسانی صحیح در این زمینه مانعی برای توسعه روابط آنها بوده است. در حالی که نمایندگی بازرگانی نیز نزد سفارتخانه های هر دو کشور فعال است.
    یکی دیگر از موانع عمده توسعه روابط دو کشور که شاید از جانب ایران بیشتر محسوس باشد، نبود کادر متخصص در این زمینه است. متاسفانه بیشتر نهادهای سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و تجاری در ایران با مشکل نبود یا کمبود متخصص مسلط به زبان روسی و آشنا با حوزه های کاری در کشور مقابل مواجهند. البته اقداماتی صورت پذیرفته است و سازمان های مختلف دانشگاهی و خصوصی در این زمینه فعالیت هایی را آغاز کرده اند که باید به صورت جدی مورد توجه و حمایت دولت قرار گیرد. با توجه به آنچه ذکر شد، می توان چنین نتیجه گرفت روابط دو کشور در بخش های مختلف اگر چه دارای جنبه های متفاوت است و تناسب تاثیرپذیری آن از ضرورت های همکاری میان دو کشور و فشارهای جهانی یکسان نیست، اما این واقعیت را به اثبات می رساند که فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران زمینه های لازم برای همکاری دو جانبه و گسترش آن را دارند و در مسائل منطقه ای و جهانی نیز بیش از گذشته از تفاهم برخوردارند. در این شرایط گسترش جدی و همه جانبه مبادلات دو کشور و افزایش حجم مبادلات ضروری است و می تواند به پایداری بیشتر روابط دو کشور کمک کند.
    
□