نسل جوان روسیه: پپسی یا کتاب؟

برای جوانان روسیه مقدر شده بود که زمان حیات شان با دوره شکست دو عصر مختلف مصادف شود. کشور ما این روزها دستخوش چنان تحولات عظیمی است و سیمای جامعه با چنان سرعتی عوض می شود و اکثر جوانان ما مجبورند آن قدر کار کنند که به نظر می رسد هیچ وقتی برای لذت بردن از میراث ادبی برایشان نمی ماند. اما به رغم تمامی مشکلات اقتصادی و جنجال های سیاسی، روسیه کماکان به زندگی معنوی سرشار خود ادامه می دهد و ادبیات، مثل گذشته، نقش مهمی را در این زمینه ایفا می کند. تنوع در جهت گیری ها، سبک ها و فنون ادبی اهل قلم را به حیرت وامی دارد و مهم تر از همه، این امکان را فراهم می سازد تا تمامی دوستداران ادب از زبان والای روسی لذت ببرند. جوانان امروزی ما هنوز از خواندن آثار کلاسیک دست نکشیده اند (رمان «ابله» داستایفسکی یکی از محبوب ترین کتاب ها به شمار می آید). با این حال این نسل چهره های محبوب خاص خودش را هم دارد که به عنوان یکی از مشهورترین و حتی اسرارآمیزترین آن ها می توان به ویکتور پلوین (Pelevin) (1) نویسنده روسی اشاره کرد.
    منتقدین وی را برجسته ترین نماینده «نسل سال های سی» می نامند و دلیل بیان چنین موضعی را نه فقط در سن نویسنده که در سال 1962 چشم به جهان گشوده، بلکه در جهان بینی ای که در نمایندگان یک نسل کامل دیده می شود، بایستی جست وجو کرد. شکل گیری شخصیت هم عصران پلوین مصادف شد با دوره بسیار پیچیده اوایل سال های 1990 و تقریباً تمامی افراد برجسته، بااستعداد و حساس به مسایل اجتماعی، واکنشی شبیه واکنش پلوین داشتند. سال 1992 که از نظر اقتصادی یکی از بغرنج ترین سال های حیات روسیه بود، دوستداران ادبیات را تکان داد. در این سال رمان پلوین «اومون را» منتشر شد. به نظر می رسد انتخاب عنوانی عجیب تر از این، غیر ممکن است! این عنوان دو کلمه را در برگرفته که اولی «اومون» (گروه ویژه پلیس) ـ با تلفظ «آمون» در زبان روسی ـ و دومی، «را» نیمه دوم نام ایزد خورشید در مصر باستان است. عنوان کتاب کل وجود پلوین را به نمایش گذاشته است. او استاد چیره دست پیوند دادن پدیده های ناهمگن است، استاد به استهزا کشیدن ویژگی های زشت و زننده عصر معاصر و غرق شدن در گذشته، و در عین حال چشم دوختن به آینده هایی بسیار دور. خواننده جوان شیفته سوژه های باورنکردنی او می شود و در عین حال احساس می کند که آن چه در دست گرفته است، نمونه ای از نثر ناب و واقعی است. «اومون را»، به عنوان مثال داستانی است باورنکردنی درباره بخشی از برنامه فضایی شوروی، که در نظر پلوین داستانی کاملاً تخیلی، برای پیشبرد اهداف تبلیغاتی آن زمان جلوه می کند.
    سبک اثر از مرز غیرعادی پا فراتر نهاده است. منتقدین این سبک را با لطیفه ای قیاس می کنند که در زبان مردمی به ضرب المثل بدل شده باشد. در این کتاب دایماً سایه بلندپرواز پیغامی مهم احساس می شود که با شوخی های قوی، پوزخندهای زهرآگین، گاه همراه با اشک و خستگی و در قالب اساطیری پدیده های گوناگون فرهنگی سعی می کند خواننده را زیر بال خود گیرد. در رمان «نسل پ» (Generation P)- در عنوان کتاب این شعار تبلیغاتی جهانگیر که «نسل جوان پپسی را انتخاب می کند» به خوبی دیده می شود- قهرمان اصلی به درجاتی بسیار بالا در ساختن اسلوگان (Slogan- شعاری که در زبان تبلیغ برتری کالایی بیان می شود) دست یافته است. شعارهای ساخته شده توسط پلوین که از نظر تیزبینی و دقت حیرت انگیز هستند، اشک خنده را از چشمان خوانندگان جوان جاری می کند اما با این وجود، جایی در ژرفنای ذهن یا جان خواننده اندوهی عمیق ریشه م‍ی دواند. آن دسته از خوانندگانی که اغلب غنای فکری اپوس های پلوین را نمی بینند، فقط از بازی های شگفت آور وی با کلمات لذت می برند و کسانی که به ماهیت اثر ارج می نهند از اشاره ها و کنایه های پلوین به وجد می آیند. به عنوان مثال، قهرمان یکی دیگر از رمان های معروف وی با عنوان «د. پ. پ ای. ن. ن» (مخفف کلمات «دیالکتیک دوران گذر از هیچ کجا به هیچ کجا») توصیه هایی در زمینه ساخت اشعار سه بیتی به سبک ژاپنی ها ارایه می دهد و آن چه می بینیم، باز ترکیبی است از عناصر ترکیب نشدنی:
    ده هزار لی سپری شد
    پرندگان جدیدی در آسمان نغمه می خوانند
    اما شن کش همان است که بود. . .
    شاید بپرسید، چه طور نویسنده می تواند به سبکی چنین نو و آزاد فلسفه شرقی را با شن کش دهقانان روسی(2) پیوند دهد، شن کشی که هر بار به پیشانی فرد ابلهی که بر آن پا می گذارد اصابت می کند؟ از آن گذشته چه زحمت توصیف ناشدنی ای باید مترجمین آثار پلوین که کارهایش در ایالات متحده، انگلستان، فرانسه و سایر کشور ترجمه شده متقبل شوند! استعاره های فراوان، نقل قول های پنهان، اشاره به آثار باستانی فرهنگ ملل مختلف از مصر باستان و قوم یهود تا جادوگران و وردهای بودیست ها، این است عناصر اصلی سبک هنری و منحصر به فرد پلوین. سطرهای داستان «پیکان زرد» و رمان «چاپایف و تهی گاه» بیش از 10 سال است که بین روشنفکران روسیه رد و بدل می شود. به احتمال زیاد آن چه بیش از همه در این آثار جذابیت دارد اصل پیوند جامع و ارتباط شرطی تمام پدیده های جهان با هم است. درست همین اصل است که نثر پلوین را به آزمایشی تکان دهنده با قالب های هنری بدل می سازد. واسیلی ایوانویچ چاپایف، قهرمان جنگ های داخلی شوروی (و قهرمان لطیفه های بی شمار در دوره های پایانی حکومت شوروی) در رودخانه اورال غرق می شود و منتقدین این واقعه را بار دیگر غرق شدن در رودخانه عشق بی پایان تفسیر می کنند. شاید هم چنین باشد، که می داند. . .
    قضاوت کردن درباره نثر پلوین از دیدگاه مألوف نقد ادبی کار ساده ای نیست، چرا که آثار وی مطلقاً غیراجتماعی است، بدین شکل که از ایده ها و شعارهای هیچ کدام از طبقات، احزاب، سازمان ها یا اقشار اجتماعی جانبداری نمی کند و خود را نماینده هیچ کدام از آن ها نمی داند. پلوین هیچ پیامی، چه پنهان و چه آشکار، برای خواننده ندارد. جالب است، چون به نظر می رسد که پلوین هیچ چیزی نمی خواهد بیان کند. در علم تکستولوژی (شاخه ای از علم زبانشناسی درباره اصول متن) اصلی حیرت انگیز به چشم می خورد که می گوید «متن به خودی خود فاقد معنی است». یعنی تمامی روابط منطقی و ساختاری متن توسط خود خواننده شکل می گیرد. نکته جالب در نثر پلوین این است که نوشته های او به خودی خود نیز می توانند وجود داشته باشند و در عین حال خواننده مجبور است منظور نویسنده را بطور مستقل از درون متن بیرون بکشد. ویکتور پلوین آثار زیادی درباره قالب آثار معاصر ادبی دارد، اما خود او فقط از فنون آثار تخیلی استفاده می کند. قهرمانان پلوین بسیار متنوعند و طیف گسترده ای از شخصیت ها، از «پسر نان» (شبیه به «پسر آسمان» چینی ها) تا چوبایکا (چوبایس، سیاستمدار معاصر روس) و پشه ها (رمان «زندگی حشرات») را در بر می گیرد.
    امسال پلوین، به عنوان استادی پخته، کتاب جدیدش را با عنوان «Relics . آثار اولیه و منتشرنشده» که شامل بیست داستان و مقاله بی نظیر است، به چاپ رساند، و باز هم نویسنده خواننده را حیرتزده، شاد و غمناک کرد. و باز هم همه چیز در یک جا. خودتان قضاوت کنید: قهرمان داستان «موسیقی از روی ستون» اشتیرلیتس، قهرمان سریال جاسوسی زمان شوروی را ملاقات می کند. ماتوی، کارگر الکلی، اشتیرلیتس را دوست می دارد، چون او را رفیق خود می داند و معتقد است که اشتیرلیتس بعد از جنگ نیز همراه با دیگران در صف آبجو می ایستد و از لاستیک ماشین باب سخن باز می کند و همه این ها در جان کارگر «رنجش و گلایه ای کلی را از شیطانی بودن هستی برمی انگیزد». آثار پلوین را می خوانند و خواهند خواند. چند نکته و واقعه را می توان گواه این مدعا دانست و مهم تر از همه این که او دارنده چند جایزه معتبر، ازجمله جایزه بوکر است. «چاپایف و تهی گاه» بر صحنه تأتر به نمایش درآمده است، «زندگی حشرات» در رادیو مسکو خوانده شده است و جالب تر از همه این که آثار پلوین برای تدریس زبان روسی به خارجیان نیز مناسب شناخته شده و در کتب درسی نیز به چاپ رسیده است. مقاله پلوین، حتی در کتاب هایی که برای تدریس زبان روسی به عنوان زبان خارجی چاپ شده به چشم می خورد. در کتب درسی فقط آثاری که جای خود را باز کرده اند و آزمایش زمان را پس داده اند حق حیات دارند، پس می توان چنین نتیجه گیری کرد که نثر معمانمای ویکتور پلوین، استاد معاصر زبان نیز نثری از همین دست تلقی می شود.
   
    
□