یهودیان در جمهوری آذربایجان

بیشتر جمعیت 5/7 میلیون نفری آذربایجان را مسلمانان تشکیل می دهند. در کنار مسلمانان، ارامنه و مسیحیان و نیز تعدادی از یهودیان که جمعیتی بالغ بر 35 هزار نفر می شود نیز سکنی گزیده اند. یهودیان ساکن در آذربایجان به دلیل مناسبات حسنه و فزاینده اسرائیل ـ آذربایجان با مشکلات جدی مواجه نبوده و به خصوص بعد از فروپاشی شوروی اکثریت این یهودیان که در باکو ساکن هستند به بازسازی منازل خویش پرداخته و زندگی نسبتاً بی دغدغه ای را دنبال می کنند. در حدود 800 نفر از این یهودیان نیز در روستاها زندگی می کنند.
    در این نوشتار کوشش شده با جمعیت یهودی ساکن در آذربایجان بیشتر آشنا شده و ابعاد زیستگاهی مهاجرتی و موقعیتی آن ها مورد سنجش و ارزیابی قرار گیرد. یهودیان آذربایجان که برای قرن ها در این کشور زیسته اند به طور عمده به دو گروه تقسیم می شوند:
   
    1) یهودیان اشکنازی که از منطقه فارسی زبانان مهاجرت کرده اند؛ و 2) یهودیان ارتفاعات قفقاز (یهودیان کوهستان یا سفاردی ها).
    اشکنازی ها در قرن 19 و در جریان اقدامات و تلاش های روسیه برای اشاعه فرهنگ روسی به آذر بایجان مهاجرت کردند. تعداد دیگری از آن ها نیز طی جنگ دوم جهانی و از ترس اقدامات ضد یهودی نازیسم به منطقه وارد شدند. یهودیان کوهستان قدمت سکونت بیشتری دارند و پیش از قرن 5 میلادی و در حدود بیش از 2000 سال قبل وارد آذربایجان شده اند.این یهودیان بـرای قـرن ها در ارتفاعات قفقاز زیسته و گفته می شود که ریشه های اصلی آن ها به اقوام و قبایلی باز می گردد که در گذشته در سرزمین فلسطین اشغالی می زیسته اند و بعد از تخریب «معبد اول» در قرن 587 قبل از میلاد به قفقاز وارد شدند. در حال حاضر این گروه از یهودیان در جنوبی ترین نقطه آذربایجان که شمال ایران به حساب می آید زندگی می کنند.
    آن ها به زبان مسلمانان منطقه که «تات» نامیده می شود تکلم می کنند. اما به لحاظ آیینی بر مذهب یهود باقی مانده اند. به این ترتیب با حفط مذهب زبان مسلمانان را برگزیده اند که البته با عناوینی چون یهود ـ تات1 و یا یهود فارسی2 شناخته می شوند. آن ها به دلیل احساس خطری که از جانب زندگی در مجاورت سایرین می کردند به تدریج به صورت اجتماعات یکپارچه روستایی در مجاورت دریای سیاه و خزر اقامت یافته و همین امر سبب انزوای آن ها شد. پراکندگی جمعیت یهودیان آذربایجان به شرح زیر است: یهودیان کوهستان که قدمت سکونت بیشتری در آذربایجان دارند به دو گروه تقسیم می شوند: گریم و سوبوتنیک. گریم ها در حدود 200 سال قبل به یهودیت گرویدند و در اطراف رودخانه های ولگا و دن در مرکز روسیه و شمال قفقاز ساکن بودند3. سوبوتینکها اصالتاً کار ایتز هستند و در قالب دو گروه طی قرن 19 وارد منطقه شدند. به این ترتیب سبوتینک ها و گریم هـا هر یـک به صورت گـروه هـای جـداگانــه وارد منـطقه شده اند.
    
    محل سکونت آن ها روستای پریولنئو در شمالی ترین نقطه کوهستان طالش است. در حدود 35 تا 40 درصد یهودیان ساکن در این روستا را گریم ها تشکیل می دهند. آن ها اشکنازی ارتدوکس بوده و کودکانشان را به زبان عبری آموزش می دهند4. آن ها ترجیح می دهند در اسرائیل و روسیه به ادامه تحصیل بپردازند. همین امر سبب شده که در اجتماعات گریم ها عدم یکپارچگی مشاهده شود. سوبوتینک ها وضعیت بهتری از گریم ها دارند. آن ها اکثراً به کار کشاورزی مشغول بوده و مالکیت و احاطه بیشتری بر زمین های روستا دارند.
    در عین حال، سوبوتینک ها به دنبال گسترش اقتصاد روستایی بوده و درصدد هستند روستاهای سوبوتینکی بیشتری در شمال قفقاز احداث کنند. وضعیت یهودیان در باکو پایتخت آذربایجان قابل توجه است. آن ها جمعیتی معادل با 15000 نفر را شامل می شوند. این جمعیت از آزادی مذهب برخوردار بوده و رشد فزاینده ای در نفوذ در دستگاههای حکومتی داشته اند. یهودیان باکو در شهر دارای 3 کنیسه بوده و تعداد قابل توجهی از سازمان های یهودی نیز در این شهر فعالیت می کنند. انجمن مذهبی یهودیان اروپا، برنامه آموزشی یهودیان اسراییل، سازمان زنان جامعه یهودی ضد جنگ یک روزنامه به زبان عبری، سازمان دوستی یهود و نیز مرکز حمایت از زنان و کودکان یهود5 از آن جمله اند. یهودیان کوهستان ساکن در باکو تعدادشان بالغ بر 3500 نفر است6 آن ها هنوز به شیوه های سنتی زندگی ی کنند. چنانچه ذکر شد یهودیان باکو از امکانات رفاهی فرهنگی گسترده ای برخوردارند7. در حال حاضر مدرسه عبری زبان در باکو مشغول تعلیم و آموزش 300 دانش آموز است8.پیوندها و مناسبات رو به افزونی تل آویوـ باکو نقش تعیین کننده ای در یهود وضعیت معیشتی رفاهی یهودیان آذربایجان داشته است. در سال 1995، آکادمی علوم در باکو با حمایت یک کتابخانه تخصصی اسراییل راه اندازی شد. دولت آذربایجانهمه ساله گرامی داشت روز هولوکاست را برگزار می کند. این امر برای آن ها یادآور «یهودی آزاری» توسط نازیسم بوده و به عنوان یک وجه مشترک میان یهودیان آذربایجان و ملت یهود درآمده است. در این راستا در بیانیه آمده است: 26 فوریه 1992 اهالی شهر خوجالی اعم از زن و بچه و پیر و جوان به دست ارامنه قتل عام شدند و در این جریان صدها نفر کشته و هزاران خانواده بی خانمان شدند. ما خود را در غم برادران و خواهران خود شریک می دانیم زیرا یهودیان هم در جنگ دوم جهانی در معرض قتل عام فاشیست ها بودند.»9 یکی از وجوه مهم همگرایی میان آذربایجان و اسرائیل یهودیان آذربایجان هستند. اختلافات میان آذربایجان و ارمنستان باعث رنجش خاطر بسیاری از یهودیان ساکن در ارمنستان و کوچیدن آن ها به آذربایجان شده است.
    فقدان روحیه آنتی سمیتیستی و در عوض وجود روحیه ارمنی ستیزی فرصت مناسبی برای یهودیان آذربایجان به وجود آورده است. اما در کنار این فرصت، یهودیان خود را در معرض تهدیدات وارده از جانب گروه های اسلامی می بینند. با توجه به حساسیت شیعیان آذربایجان در قبال موضوع فلسطین و پدیدار شدن موجی از تفکر ضدیهود در این کشور، یهودیان تا حدودی احساس ناامنی می کنند و این امر موجب افزایش تعداد نیروهای امنیتی آذری در اماکن یهودی نشین شده است10. صرف نظر از این جریانات، یهودیان آذربایجان با مشخصه های رفتاری و آیینی خود توانسته اند در این کشور به بسط جایگاهشان در آذربایجان بپردازند.
   
    * کارشناس ارشد روابط بین الملل
    1- Judeo - Tat.
    2- Judeo - persain
    3- www.jewishvirtuallibrary.org
    4- ibid
    5- ibid
    6- Montain jwes
    7- www.fsumonitor.com
    8- ibid
    9- www.yahood.net
    10- ibid