وضعیت زبان روسی در منطقه آسیای مرکزی

وضعیت کنونی زبان روسی در قزاقستان
    قزاقستان یکی از کشورهایی است که دارای بیشترین تعداد متکلمین به زبان روسی بعد از فدراسیون روسیه می باشد. به موجب قانون اساسی قزاقستان که در 30 آگوست 1995 به تصویب رسید استفاده از زبان روسی به همراه زبان قزاقی در نهادها، سازمانهای دولتی و خصوصی و همچنین در سازمانهای محلی مجاز می باشد. ولی در نتیجه سیاست ملی کردن قزاقستـان و تنفیـذ قانـون زبـان دولتـی قزاقستان توسط نظربایف در 11 ژوئن 1997 زبان قزاقی زبان رسمی اعلان گردید. همچنین این مورد در قانون اساسی قزاقستان ذکر شده و ضمانت قانونی کسب کرده است. در ماده 7 قانون اساسی آمده است که «زبان دولتی جمهوری قزاقستان زبان قزاقی است». از طرف دیگر، نظربایف در فوریه 2001 برنامه توسعه و ترویج زبان قزاقی را برای سالهای 2010 ـ 2001 امضا نمود. ولی با وجود اینکه زبان قزاقی زبان رسمی محسوب می گردد، از زبان روسی نیز در سطحی برابر با زبان قزاقی در نهادها و سازمانهای دولتی و محلی استفاده می شود. از طرف دیگر استفاده از زبان روسی در نظام آموزشی و علمی بسیار رایج است.
    در صورتی که بافت قومی قزاقستان مورد توجه قرار گیرد می توان ترجیح زبان روسی و نسبت بالای استفاده از آن را درک نمود. بنـا به آمار رسمی قزاقستان نسبت کسانی که تنها به یـک زبـان تکلـم می کنند در میان روسها 9/83 و این نسبـت در میـان قزاقهـا 2/25 درصـد مـی باشد. همچنین، دوزبانگی در میان قزاقها 74 درصد و در میان روسها 1/16 درصد می باشد. همانگونه که از آمار مذکور مستفاد می گردد قزاقستان به علت وجود جماعت چشمگیر روس تبار به سختی می تواند به اتحاد زبانی دست یابد. با وجود اینکه از زمان اعلان استقلال بیش از ده سال می گذرد و تحرکات جمعیت آن تا حدود زیادی به ثبات گراییده عدم تمایل جمعیت اسلاو به استفاده از زبان قزاقی هنوز هم ادامه دارد. علیرغم آنکه 75 درصد قزاقها زبان روسی را فراگرفته و به کار می برند ولی به علت عدم تمایل جمعیت اسلاو به فراگیری زبان قزاقی احتمال تبدیل قزاقستان به یک کشور متحد کاهش می یابد.
    با وجود اینکه تنها 32 درصد جمعیت این کشور روس تبارند ولی تحصیل در 46 درصد مدارس این کشور به زبان روسی صورت می گیرد. علاوه بر این در همه مدارس ابتدایی زبان روسی به صورت جدی آموزش داده می شود. در همه دانشگاهها زبان روسی هم تحصیل می شود و دانشگاهها در این کشور از نظر زبان مورد استفاده در تدریس به دو گروه دانشگاههای قزاقی و روسی تقسیم می شوند. در مجلس ملی قزاقستان هر دو زبان مورد استفاده قرار می گیرد. زبان روسی که زبان مورد تکلم نصف جمعیـت می باشـد
    زبان ارتباطی بین اقوام مختلف ساکن این کشور می باشد. روسیه برای ترویج استفاده از زبان روسی در قزاقستان و دیگر کشورهای شوروی سابق و اعلان آن به عنوان زبان رسمی (همانند قرقیزستان) تلاش می کند. روسیه برای تقویت پیوندهای تاریـخی و
    فرهنگی ـ اجتماعی خود با جماعت روس تبار قزاقستان تدابیر لازم را اتخاذ نموده است. در حالیکه روسیه برای اعلان زبان روسی به عنوان زبان رسمی به این کشور فشار وارد می کند از طرف دیگر برای تاسیس دانشگاههایی که به زبان روسی تدریس می کنند و به دانشگاه اسلاویان موسوم می باشد از حمایت سیاسی و مالی دریغ نمی کند.
   
    وضعیت کنونی زبان روسی در قرقیزستان
    قرقیزستان در میان کشورهای عضو جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع یگانه کشوری است که زبان روسی را زبان رسمی خود اعلان کرده است. قرقیزستان که یکی از کشورهای آسیای میانه است که دارای جمعیت روس تبار بسیاری است و استفاده از زبان روسی در آن بسیار رایج است در 25 می سال 2000 با تصویب مجلس این کشور زبان روسی را به عنوان زبان رسمی اعلان داشت. این کشور همچنین با انجام اصلاحات در قانون اساسی در دسامبر 2001 هویت حقوقی و قانونی به این مصوبه بخشید. در این کشور در کنار زبان قرقیزی از زبان روسی در نهادها و مؤسسات رسمی و خصوصی آزادانه استفاده می شود.
    در مدارس ابتدایی و عالی قرقیزستان تدریس به دو زبان قرقیزی و روسی صورت می گیرد. تدریس زبان روسی در مدارس اجباری است. در 136 مدرسه از 1975 مدرسه ابتدایی دایر در سال 2001 تدریس به زبان روسی انجام می گیرد. در 280 مدرسه زبان مورد تدریس هر دو زبان قرقیزی و روسی است. در 15 مدرسه نیز به دو زبان روسی و ازبکی، در 14 مدرسه مخصوص اقلیتهای قومی نیز زبان روسی، تاجیکی، ازبکی تدریس می گردد. از مجموع 2113 هزار دانش آموز 253 هزار نفر به زبان روسی تحصیل می کنند. همچنین، 7862 معلم نیز به تدریس زبان روسی مشغولند. دانشگاه اسلاویان که به تدریج در همه کشورهای عضو جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع تشکیل گردیده و تدریس در آن به زبان روسی انجام می گیرد برای اولین بار در سال 1993 در قرقیزستان تشکیل گردید. علاوه بر این، تدریس در دانشگاه علوم انسانی بیشکک، دانشگاه دولتی باتکن، دانشگاه دولتی دریاچه ایسسیک، دانشگاه ملی قرقیزستان و دانشگاه دولتی اوش نیز به زبان روسی صورت می گیرد.
    یکی از قواعد نانوشته و معتبر دوران شوروی این است که شرط ارتقا در نظام سیاسی و اداری آشنایی کامل به زبان روسی بود. بعد از استقلال در برخی از جمهوریها این شرط به صورت آشنایی به زبان بومی و ملی تغییر یافته است. ضرورت آشنایی به زبان ملی در قرقیزستان و قزاقستان مهمترین ویژگی بایسته برای نامزدهای ریاست جمهوری است. در آذربایجان و ترکمنستان تحت تأثیر مواضع شخصی رؤسای جمهور این کشورها این شرط ویژگی ضروری برای ارتقا در نظام اداری است. با وجود اینکه جایگاه حقوقی زبان روسی در قرقیزستان ارتقا یافته است، ولی این کشور نیز دست به اقداماتی برای تقویت زبان ملی خود زده است.
    این تدابیر به خصوص در انتخابات ریاست جمهوری خود را نشان می دهد. برای مثال، قبل از انجام انتخابات ریاست جمهوری در قرقیزستان در 29 اکتبر سال 2000 نامزدهای ریاست جمهوری در امتحان کمیسیون زبان کمیته مرکزی انتخابات شرکت کردند. در این امتحان مواردی همچون انشاء نویسی در موضوع «تکامل و توسعه دولت قرقیزستان در دوره شوروی»، درک مفهوم بخشی از رمان «چهل خنجر» تولوگون کاظم بکوف و تعبیر و تفسیر ضرب المثل قرقیزی «در خانه ای که قمیز وارد شده حتماً کسی هم است که تعارف می کند» از شرکت کنندگان پرسیده شد. نامزدهایی که نمره قبولی در این امتحان کسب نکردند از شرکت در انتخابات محروم شدند. برای مثال نامزد حزب کمونیست قرقیزستان اسحاق ماسالییف در این امتحان مردود شد. نامزد دیگر فلیکس کولوف با استناد به اینکه به زبان روسی تحصیل کرده و زبان قرقیزی را نمی داند از شرکت در این امتحان امتناع کرد. در واقع، اعتراض اصلی وی به ضرورت آشنایی به زبان قرقیزی است.
    به نظر وی این اصل تبعیض علیه روس تبارها و قرقیزهایی است که به زبان روسی تحصیل کرده اند. قرقیزستـان در میـان کشورهـای جامعــه کشـورهای مسـتقل مشترک المنافع یکی از کشورهایی است که بالاترین جایگاه حقوقی را برای زبان روسی شناخته است. با وجود کاهش نفوذ زبان روسی در قرقیزستان بر اثر مهاجرت دسته جمعی روس تبارها و خیزش احساسات ملی گرایانه در بین سالهای 99 ـ 1990 بر اثر امتیازاتی که به اقلیت قومی روس و استفاده از زبان روسی اعطا گردیده نسبت استفاده از این زبان بار دیگر افزایش یافته است.
   
    وضعیت کنونی زبان روسی در ازبکستان
    ازبکستان یکی از کشورهای آسیای میانه است که به ضرورتهای دولت ملی پای بندی بیشتری نشان می دهد. در ازبکستان که مدعی تشکیل دولت بزرگ در طول تاریخ بوده گاه نیز این ادعا را در مورد همسایگان خود مطرح می کند، احساسات ملی گرایانه بسیار بالاست. در کنار این عامل تسلط ازبکها در بافت قومی کشور باعث شده تا به آسانی وحدت زبانی در این کشور تحقق یابد. در ماده 4 قانون اساسی که در 8 دسامبر 1991 به تصویب رسید و در 28 دسامبر 1993 مورد تجدید نظر قرار گرفت، زبان دولتی جمهوری ازبکستان زبان ازبکی اعلان گردیده و وحدت زبانی تحت ضمانت حقوقی و قانونی قرار گرفته است. با این همه، در «قانون زبان دولتی» که در 21 دسامبر 1995 به تصویب رسید به زبان روسی عنوان زبان ارتباطی بین اقوام ساکن این کشور اعطا شده است. دولت موظف گردیده است که شرایط لازم برای توسعه زبان روسی و استفاده آزادانه از آن را فراهم نماید.
    در مؤسسات آموزشی این کشور تدریس زبان روسی اجباری است. از مجموع 385622 دانش آموز 327015 نفر در مدارس ابتدایی، 24716 نفر در هنرستانهای تخصصی و 33331 نفر در مؤسسات آموزشی عالی تحصیل می کنند. در شهرهایی بزرگی همچون تاشکند تدریس عموماً به زبان روسی انجام می گیرد. در 170 مؤسسه آموزشی کشور تدریس تنها به زبان روسی انجام می گیرد. در تعداد مدارس روسی زبان دایر در کشور کاهش جدی ملاحظه می گردد. در حالیکه نسبت مدارس روسی زبان در سال 1989 در حدود 8/14 درصد بوده است در سال 2000 این نسبت به 3/3 درصد کاهش یافته است. در دانشگاههای کشور (به جز دانشگاه فرغانه) تدریس به زبان روسی انجام می گیرد. انستیتوی تربیت معلم اندیجان، انسیتیتوی تربیت معلم نووی و دانشگاه ملی ازبکستان دارای رشته هایی برای تربیت کادر آموزشی آشنا به زبان روسی می باشند.
    تقریباً 70 درصد جمعیت ازبکستان به زبان روسی آشنا می باشند و به این زبان به آسانی تکلم می کنند. نسبت آشنایی به زبان روسی در شهرهای بزرگ تا 80 درصد می رسد این نسبت در مناطق روستایی 40 ـ 45 درصد می باشد. از آنجا که امکان اشتغال و زندگی برای جمعیت روسی زبان وجود ندارد مهاجرت این گروه از کشور همچنان ادامه دارد.
   
    وضعیت کنونی زبان روسی در ترکمنستان
    ترکمنستان در دوره شوروی یکی از جمهوریهایی بود که تکلم به زبان روسی در آن بسیار رایج بوده است. به خصوص در نتیجه اقدامات رییس جمهور این کشور نسبت استفاده از زبان روسی امروزه بسیار کاهش یافته است. در حالیکه در سال 1989 تقریبا 70 درصد جمعیت به زبان روسی آشنایی داشتند 27 درصد جمعیت زبان روسی را زبان مادری خود می دانستند، امروزه از آنجا که شرط آشنایی به زبان ترکمنی برای استخدام و اشتغال در ترکمنستان اجباری است این درصد نسبت به دیگر کشورهای عضو جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع در سطح پایینی است.
    در ماده 13 قانون اساسی مصوب 18 می 1992 که در 27 دسامبر 1995 نیز مورد تجدید نظر قرار گرفت تصریح شده است که زبان دولتی ترکمنستان زبان ترکمنی است و حق استفاده کلیه شهروندان از زبان مادری تحت ضمانت قانونی قرار گرفته است.
    از فوریه 2001 در کلیه مؤسسات آموزش عالی تدریس تنها به زبان ترکمنی مجاز می باشد. از 1900 مدرسه ی ابتدایی در 40 مدرسه به صورت کامل و در 56 مدرسه نیز به صورت نسبی تدریس به زبان روسی انجام می گیرد. در مدارس ابتدایی ترکمنی تعداد دروس روسی به حداقل کاهش یافته است. در دانشگاهها نیز در رشته های تربیت معلم زبان روسی کاهش جدی ملاحظه می گردد. در میان آنها در دانشگاه دولتی مختوم قلی، انستیتوی ملی زبانهای جهان و انستیتوی تربیت معلم سیدی تربیت کادر آموزشی آشنا به زبان روسی صورت می گیرد. در این کشور تنها روزنامه روسی زبان روزنامه «نیترالینا ترکمنستان» با تیراژ 16 هزار نسخه می باشد. در ترکمنستان برخلاف دیگر کشورهای عضو جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع فروش نشریات و روزنامه های روسیه مجاز نمی باشد. در این کشور به موازات کاهش تدریس زبان روسی به تدریج نشانه های فرهنگ روسی نیز رنگ می بازد. به جز تئاتر درام روسی کلیه مؤسسات نمایشی روسی منحل شده است. در تلویزیون ترکمن به جز یک برنامه خبری 15 دقیقـه ای برنـامه دیگری به زبان روسی
    وجود ندارد. از سال 2002 پخش کانالهـای ORT و RTR روسیه که پخش آن در کلیه کشورهـای عضـو جامعـه کشورهـای مستـقل مشترک المنافع رایج است، در این کشور ممنوع گردید.
    در اثنای دیدار می 2000 پوتین از ترکمنستان بین دو کشور قرارداد همکاری آموزشی، علمی و فرهنگی به امضا رسید. همچنین، با قرارداد منعقده در ژانویه 2002 دو کشور در مورد احداث مدارس ترکمنی ـ روسی در عشق آباد مطابق با برنامه های آموزشی روسیه به توافق دست یافتند. در ژانویه ـ مِی 2001 سفیر روسیه در این کشور در حدود 100 هزار کتاب را به کتابخانه و مدارس روسی زبان اهدا نمود. علیرغم تلاشهای روسیه برای حفظ و تداوم حیات زبان روسی در ترکمنستان، پیش بینی می شود که به علت مواضع ترکمن باشی، شمار استفاده کنندگان از زبان روسی به سطح حداقل خواهد رسید.
   
    زبان روسی و الفبا
    جایگزینی الفبای لاتین به جای الفبای کیریل که مهمترین نماد فرهنگ روسی است، بن بست دیگری برای فرهنگ و زبان روسی است. در جمهوریهای شوروی سابق به موازات مباحثات مربوط به زبان مشترک الفبای مشترک نیز مورد مباحثه بوده است. با وجود اینکه در سالهای اولیه استقلال گزینه های زیادی در این خصوص (کیریل، لاتین، عربی و گوک ترک) مطرح بودند، ولی نهایتاً الفبای لاتین به تصویب رسید. با این همه، در مورد الفبا اختلاف نظر بسیاری نیز بروز نمود و الفبای مشابه الفبای لاتین ترکیه پذیرفته نشد. اولین کشوری که در 25 دسامبر 1991 الفبای لاتین را تصویب نمود آذربایجان می باشد. با این همه، آذربایجان این تصمیم خود را تنها ده سال بعد (در آگوست 2001) توانست به مرحله عمل در آورد. بعد از آذربایجان در 12 آوریل 1993 ترکمنستان و در 2 سپتامبر 1993 نیز ازبکستان الفبای لاتین را رسماً تصویب نمودند و کتب الفبای خود را چاپ کردند. به هنگامی که الفبای لاتین به تصویب رسید تحقق کامل آن در ترکمنستان در سال 2000 و در ازبکستان نیز در سال 2005 پیش بینی گردیده بود. بعد از جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و ازبکستان جمهوری خودمختار قاقاوز در داخل مولداوی (در سال 1993)، جمهـوری خودمختـار کریمـه در داخـل اکرایـن (در سال 1993) و جمهوری خودمختار تاتارستان در داخل فدراسیون روسیه (در سال 1999) تصمیم به تغییر الفبا به الفبای لاتین گرفتند. ولی این تصمیم تاتارها اقدام علیه تمامیت ارضی کشور قلمداد گردید و از طرف دومای روسیه ملغی شد. دومای روسیه در 5 ژوئن 2002 با تصویب مصوبه ای استفاده از الفبای دیگری غیر از الفبای کیریل را ممنوع ساخته است. از طرف دیگر وزارت امور خارجه روسیه برای برقراری روابط آسان با روس تبارهای خارج از روسیه اقدام به تشکیل یک اداره ویژه گرفته است.
    به موازات ادامه مباحثات مربوط به زبان مشترک در جمهوریهای ترک زبان آسیای میانه و قفقاز هنوز در مورد الفبای مشترک توافقی حاصل نشده است. در قرقیزستان و قزاقستان در میان جمهوریهای ترک زبان شوروی سابق به علت بافت قومی آنها هنوز شرایط مساعدی برای انتخاب الفبای لاتین فراهم نشده است و در کشورهای دیگر نیز هر یک از آنها الفبای خاصی را که دارای برخی تفاوتها با الفبای لاتین رایج در ترکیه است برگزیده اند. از طرف دیگر ارگانهای فدرال مانع از تغییر الفبا در برخی از جمهوریهای داوطلب روسیه همچون تاتارستان گردیده است.
   
    نتیجه گیری
    امروزه، زبان روسی زبان مسلط در حوزه زبان ترکی است که از نظر جغرافیایی و تاریخی از قفقاز، آسیای میانه تا نواحی داخلی روسیه امتداد دارد. با وجود گذشت ده سال از زمان استقلال و با وجود تلاشهای جدی این دولتها زبان روسی هنوز هم زبان فرهنگ، ادبیات، علم، آموزش و ارتباطات است. حاکمیت و تسلط 70 ساله زبان روسی به این آسانی قابل تضعیف نیست. تسلط زبان روسی در کشورهای ترک زبان آسیای میانه و قفقاز به اندازه ای تحکیم یافته که حتی در نشست سران جمهوریهای ترک زبان که به همت ترکیه تشکیل گردیده برخی از رهبران در سخنرانی خود از زبان روسی استفاده می کنند.
    هزاران جوان که از کشورهای ترک زبان این منطقه برای تحصیل به ترکیه آورده شده اند و سالهای سال در ترکیه تحصیل نموده در خواندن و نوشتن به زبان ترکی مشکلی ندارند وقتی گرد هم می آیند به زبان روسی سخن می گویند. اگرچه این مورد یک تعمیم است، ولی منظره ای است که حتی در محیط اطراف ما مکرراً با آن برخورد می شود. از این روی، تا زمانی که جمهوریهای ترک زبان از استفاده از زبان روسی دست نکشیده اند، این زبان به حیات خود در این کشورها ادامه خواهد داد و تبدیل زبان ترکی به زبان مشترک آنها دشوارتر خواهد شد. فدراسیون روسیه به استفاده از زبان روسی به عنوان ابزار سیاست خارجی خود ادامه خواهد داد و اقدامات خود را در این خصوص افزایش خواهد داد. موفقیتهای روسیه در این راستا به یک معنی شکستی برای زبان ترکی است.
   
    توزیع روسی زبانها در جمهوریهای شوروی سابق
   
   
    کشور/ سال 1996
    کل جمعیت جمعیت روس زبان
     میلیون نفر درصد
    آذربایجان 42/7 - -
    ارمنستان 75/3 01/0 27/0
    روسیه سفید 30/10 1/2 20
    گرجستان 34/5 26/0 9/4
    قزاقستان 61/16 8/6 9/40
    قرقیزستان 45/4 29/0 3/1
    لتونی 5/2 2/1 48
    مولداوی 35/4 5/0 13
    تاجیکستان 76/5 14/0 6/0
    ترکمنستان 09/4 05/0 9/0
   
   
    • مقاله حاضر ترجمه ای از منبع زیر می باشد. لازم به تذکر است که از آنجا که اکثر منابع این نوشته به زبان روسی بود از ذکر منابع و ماخذ خودداری شده است:
    Sinan Ogan، Dis Politika Araci Olarak Rusca: Turk Cumhuriyetleri Ornegi، Turk Dunyasi Jeopolitigi: Muzaffer Ozdag`a Armagan، Umit Ozdag ve Digerleri (ed)، Cilt 3، Ankara، 2003، ss. 219- 234.
     •• دکترای اقتصاد سیاسی از دانشگاه اقتصاد آذربایجان و دکترای روابط بین الملل از دانشگاه مسکو و پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات استراتژیک اوراسیا ترکیه (آسام).
   
□