وضعیت مسلمانان روسیه

آمار مسلمانان بومی روسیه یکی از موضوع های بحث بین مسلمانان و دولت روسیه محسوب می شود. بنا به گفته راوی عین الدین، رئیس شورای مفتیان روسیه دولت این کشور کوشیده است تعداد مسلمانان کشور را هرچه کمتر نشان دهد. در عین حال ارقام بسیار متفاوتی از تعداد مسلمانان در این کشور وجود دارد. دولت روسیه، دین اسلام و دین مسیحی روسی ارتدوکس را تنها دینهای سنتی این کشور خوانده و به رسمیت شناخته است. اما مفتیان مسلمان روسیه می گویند که به رسمیت شناخته شدن اسلام، به درج شدن در قانون اساسی این کشور محدود مانده است و در عمل مسلمانان بومی دارای حقوقی برابر با مسیحیان روسیه دانسته نمی شوند و محروم از آزادی هایی هستند که مسیحیان این کشور از آن برخوردارند.
   
    مسلمانان بومی روسیه
    مسلمانان روسیه که تعداد آنها حدود 20 میلیون نفر است، از قوم های تاتار، باشقیر، چچن و اینگوش، داغستانی، آذری و ... هستند. این قوم ها از آغاز شکل گیری کشور بزرگ روسیه در خاک این کشور به سر می برده اند و مفتی راوی عین الدین معتقد است که بدون همیاری مسلمانان، روسیه نمی توانسته به مرزهای امروزی خود برسد. مسلمانان از زمان مقابله با چنگیزخان تا زمان مبارزه با فاشیسم آلمانی بخش مهمی از ارتش روسیه را تشکیل می داده اند.
    امروز نیز نیروهای مسلح این کشور شمار زیادی از مسلمانان را در استخدام دارند. نکته مهمی کـه در گـزارش های خبرنگـاران بی بی سی منعکس شده است، افزایش تعداد مسلمانان روسیه است. بنـا به پیشگویـی جامعـه شناسان روس، در سال 2020 از هر پنـج شهروند روسیه یک نفر مسلمان خواهد بود. اما مفتیان مسلمان که افزایش تعداد پیروان این دین را انکار نمی کنند، می گویند که هرچند در روسیه تعداد مسیحیانی که تازه به دین اسلام درآمده اند به هزاران نفر رسیده است، در بررسی آماری باید این نکته را هم درنظر گرفت که روس های زیادی نیز پس از فروپاشی شوروی این کشور را ترک کرده اند و شمار آنها بیش از یک میلیون نفر است.
    مسلمانان روسیه همچنان که خود آنها در صحبت هایشان با بی بی سی گفته اند، زندگی عاری از مشکل ندارند و مشکلات عمده آنها در جامعه مسیحی روسیه به مزاحمت پلیس و بازداشت زنان کاملاً محجه نیز تمام نمی شود. درحالی که روزهای جمعه هر چهار مسجد جامع موجود در شهر مسکو مملو از نمازگزاران است، آنها از ناسازگاری شرایط در این کشور شکایت بسیار دارند. به قول آنها به دست آوردن آزادی مذهبی در این کشور کار چندان آسانی نیست. آنها از کمبود مواد غذایی حلال در مغازه های شهر، نمازخانه در محل کار و محدودیت خرید لباسهای مناسب برای زنان مسلمان می گویند. در شهر مسکو که بیشترین جمعیت مسلمان این کشور در آن به سر می برد، تنها یک فروشگاه تازه تأسیس برای عرضه لباس های اسلامی زنان وجود دارد و چند مغازه ای نیز برای فروش محصولات حلال.
    چنانکه زنان مسلمان مقیم روسیه گفته اند، در بسیاری موارد آنها با چپ نگری های مـردم روس در کـوچه و خیـابـان های مسـکو رو به رو می شوند و اگر حجاب کاملاً پوشیده داشته باشند، از جانب پلیس به آسانی مورد سوء ظن و بازداشـت و بـازرسی بـدنی قـرار می گیرند. مفتی های روسیه که بیشتر آنها از اسلامی حرف می زنند که با یک جامعه غیر مسلمان سازگاری پیدا کرده است، در این گونه موارد به پلیس حق می دهند و دلیل آن را حملات زنانی می بنند که به نام دین و خدا خود را کوچه و خیابان ها منفجر نموده اند.
   
    اسلام مدرن و یا اسلام اروپایی (یورو اسلام)
    امروز در جامعه روسیه بحث ها بر سر اسلامی مدرن ـ یا چنانکه در روسیه گفته می شود یورواسلام ـ است، که اسلامی است تطبیق یافته با نظرات جدید و عرف یک جامعه غیر مسلمان. مفتی عین الدین، که خود طرفدار این گونه اسلام است، می گوید اسلام دین پیشرفته ای است و تمام عناصر مدرن را قبول دارد، به شرطی که بر دین و ایمان ما تأثیر منفی نداشته باشد.
    مفتی همچنان از برابری مسلمانان با مسیحیان روسی می گوید و تأکید می کند مسلمانان به اندازه کافی در کشور خود، صرف نطر از آن که اسلامی و یا غیراسلامی باشد، از حقوق های یک انسان آزاد برخوردار باشد.
    درعین حال یک عده از روحانیون مسیحی روس معتقدند که دین اسلام قابلیت کنار گذاشتن ایده دولت مذهبی را ندارد و همیشه در حال پیچیدن به پای دولت حاکم است. اسلام اروپایی از دید روحانیون مسیحی روس، اسلامی است که در چارچوب خانواده و با رعایت شرط های اساسی آن موجودیت خود را ادامه می دهد و در جامعه برابر با دیگر ملیت ها و پیروان دیگر مذاهب به فعالیت خود می پردازد. امام مفتیان مسلمان که گاهی از این گونه اسلام طرفداری می کنند، نسبت به اصطلاح یورو ـ اسلام اعتراض دارند.
   
    اقوام مسلمان در روسیه
    مسلمانان مقیم روسیه بخش قابل توجهی از اهالی روسیه امروز را تشکیل می دهند. اما نظرهای گوناگونی راجع به تعداد مسلمانان در این کشور وجود دارد. چندی پیش در نشست سازمان کنفرانس اسلامی، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه اعلام کرد که در این کشور حدود 20 میلیون مسلمان به سر می برند. اما ولادیمیر زارین، وزیر فدراسیون روسیه در امور اقوام، گفته است که تعداد مسلمانان ثبت نام شده در این کشور به 14 میلیون و پانصد هزار نفر می رسد. این درحالی است که در سال 1994 راوی عین الدین، قائم مقام رئیس اتحادیه مفتیان روسیه وجود 19 میلیون مسلمان را تائید کرده بود و حیدر جمال، جانشین رئیس کمیته مسلمانان، اعتقاد داشت که بیشتر از 30 میلیون مسلمان در این کشور زندگی می کنند. با وجود این که قانون اساسی روسیه آزادی مذهبی در این کشور را تائید کرده، باز هم ثبت نام های دولتی قابل اعتماد به نظر نمی رسند. زیرا تعداد ثبت نام شدگان از روی تعداد مردان و قومهایی است که با رعایت رسم و رسومهای اسلامی زندگی می کنند.
    بحث دامنه داری بر سر مهاجران مسلمانی به وجود آمده است که از کشورهای سابق شوروی به روسیه آمده اند. برخی از جامعه شناسان معتقدند که این مهاجران موقت، که برای کار فصلی به این کشور آمده اند نه شناسنامه روسی دارند و نه دارای حق رأی در انتخابات این کشورند. و از این جاست که نباید آنها را به تعداد مسلمانان مقیم روسیه اضافه کرد. از جانب دیگر، «فایننشال تایمز» چاپ لندن در یکی از شماره های خود آورده است که حدود سه تا چهار میلیون نفر که اعتقاد به دین اسلام دارند و عرف و آداب اسلامی را رعایت می کنند، به خاک روسیه وارد شده اند. از این شمار دو میلیون آذری، یک میلیون قزاق و صدها هزار ازبک، تاجیک و قرقیز هستند.
    غیر از اینها تعداد اسلاوهایی که دین اسلام را قبول می کنند، معلوم نیست. بعضی ها می گویند که صدها نفر و برخی تعداد آنها را هزاران نفر می دانند. همچنین مشاهده می شود که در روسیه سازمانهای اسلاوی مسلمان فعالیت خود را آغاز کرده اند. شیخ فرید اسدولین، از شورای مفتیان مسکو در مصاحبه خود با «فایننشال تایمز» گفته است که تعداد بسیاری از قوم های روس، بلاروس و اوکراین، به خصوص جوانان تحصیلکرده جواب سؤالات خود در دین اسلام پیدا می کنند. با وجود این تعداد آنانی که تازه دین اسلام را قبول کرده اند، روشن نیست و در هیچ جا ثبت نشده است. در حال حاضر، بیشترین تعداد مسلمانان در روسیه امروز همچنان در کناره های رود ولگا و قفقاز شمالی به سر می برند. اما برخی از کارشناسان افزایش شدید مسلمانان در پایتخت روسیه را یادآور می شوند. الکسی مالاشنکو، کارشناس مسائل اسلام در روسیه، به «فایننشال تایمز» گفته است که مشکل اساسی کشور در بحران جمعیت و کاهش تعداد روسها در روسیه است، نه در افزایش مسلمانان در این کشور. وی افزود که به این دلیل روسیه به یک کشور مسلمان تبدیل نمی شود، گرچه بعد از چند سالی ما شاهد تغییرات شگفت انگیزی خواهیم شد.» بیشتر مسلمانان روسیه سنی مذهب اند و شیعه ها در این کشور بسیار کم به نظر می رسند.
   
    تاتارها
    تاتارها از قدیمیترین قومهای مسلمان در روسیه به شمار می روند. سرشماری قومی که در سال 2002 صورت گرفت، تعداد آنها را پنج میلیون و 600 هزار تن، یعنی 4 در صد اهالی کشور تعیین نمود. بیشترین تعداد تاتارها در پاوالژی، (کناره های رود ولگا)، به سر می برند، که حدود چهار میلیون نفر هستند. بیش از دو میلیون نفر در تاتارستان و حدود یک میلیون در باشقیرستان به سر می برند.
    بیش از 250 هزار نماینده این قوم در نواحی تیومین و بیش از 160 هزار در مسکو زندگی می کنند. تاتارها اولین دولت خود را در اواخر قرن 9 و اوایل قرن 10 میلادی با نام بولگاریای کنار رود ولگا به وجود آورند که در حدود مرزهای تاتارستان امروزی قرار گرفته است. در سال 922 تمام قومهای بلغاری دین اسلام را قبول کردند. بعد از قبول دین اسلام خط عربی جایگزین خط قدیم ترکی رایج در این کشور شد.
    تا انقلاب اکتبر تاتارها به بزرگترین شهرهای روسیه مهاجرت می کنند و با خود عرف و عادت فرهنگی خود را می برند. در زمان شوروی دین آنها مانند همه دینهای دیگر زیر فشار و تعقیب دولتی قرار می گیرد و غیرفعال می گردد. در سالهای اخیر به گفته محققان خودآگاهی مذهبی تاتارها افزایش یافته و به عقیده آنها تاتارها بیشتر از دیگر قومهای مسلمان روسیه با سرعت رو به تکامل دین و مذهب خود می آورند.
   
    باشقیرها
    باشقیرها دومین قوم مسلمان در روسیه به شمار می روند، که جمعیتی بیش از یک میلیون و هفتصد هزار نفر را تشکیل می دهند. در باقریه بیش از یک میلیون نفر به سر می برند و بیش از 160 نفر در نواحی همسایه چلیابینسک ساکن هستند. در تاتارستان حدود 15 هزار نفر و در پایتخت روسیه بیش از شش هزار نفر ثبت نام شده اند. در یکی از منابع تاریخی بلخی از قرن 10 میلادی از باشقردیها به عنوان یک ملت سخن به میان آمده و آنها را به دوگروه تقسیم می کند: گروهی که در جنوب رود اورال به سر می برند و گروهی که در کناره رود دون در نزدیک سرحد ویزانتیه ساکن هستند.
    اسلام در قرن دهم به میان قوم باشقیر وارد می شود و در عصر چهارهم به دین حاکم تبدیل می گردد. در سال 1219 ـ 1220 سرزمین های باشقردنشین به تصرف چنگیزخان در می آید و در میانه های قرن شانزدهم باشقردیها براساس قرارداد به تابعیت امپراتوری روس و پادشاهی ایوان مخوف درمی آیند.
   
    مسلمانان قفقاز
    مسلمانان بیشتر در شمال قفقاز به سر می برند، که به گفته برخی از کارشناسان، برای آنها رسم و عادت کوهستانی خود بیشتر قدر و قیمت داشته و همچنان هم باقی مانده است. در قسمتهای گوناگون قفقاز شمالی دین اسلام با روشهای مختلف گسترش یافته است و در شرق بیشتر و در غرب آن کمتر است. در شرق قفقاز بیشتر رعایت طریقت های صوفیه، مانند نقشبندیه و قادریه تأثیرگذار بوده و هست.
    اما در غرب آن این طریقتها شناخته نیست. به عقیده کارشناسان در قفقاز شمالی تا حال جریان شدید اسلامگرایی وجود دارد، که باعث بحران مداوم در این منطقه گردیده است. این از آن بحرانهایی است که مسکو را با معمای بزرگی روبرو کرده است. به گفته کارشناسان این اسلامگرایی در میان مردم درک کهنه ای از اسلام و سیاستی را ترویج می کند، که در دوران قبل از مدرنیسم شکل گرفته است.
   
   
    چچن و اینگوشها
    چچنها از سنتی ترین قومهای مسلمان در روسیه شناخته شده اند. سرشماری سال 2002 تعداد آنها را یک میلیون و چهارصد هزار نفر نشان داده است که معادل یک درصد اهالی کشور است. براساس این سرشماری بیش از یک میلیون نفر مسلمان در دحال چچن و 95 هزار در اینگوش و 90 هزار نفر در داغستان زندگی می کنند. تعداد اینگوشهای مسلمانی که در روسیه به سر می برند بیش از 400 هزار نفر است. چنانکه آنا زیلکینا، محقق مسایل منطقه در دانشگاه لندن، تائید می کند، جریان مسلمان شدن مردم چچن و اینگوش طولانی تر از دیگر قومهای قفقاز شمالی بوده است. وی می گوید که جریان به دین اسلام درآمدن چچن و اینگوش در میانه های قرن شانزدهم از طریق مبلغان مذهبی شروع شد. اما از قرن 18، یعنی بعد از یک صد سال چچنی ها از نظر تاریخی با دین اسلام به طرز ناگسستنی پیوند برقرار کردند. اینگوشها از طریق چچن ها و داغستانی ها با دین اسلام آشنا شدند و در قرن 19 این دین را به طور کامل قبول کردند.
   
    داغستانیها
    اهالی داغستان که تقریباً 815 هزار آوار، بیش از 510 هزار درگینی، بیش از 420 قومیق ها، بیش از 411 هزار لزگین ها، 156 هزار لکزی ها و 130 هزار تبسران را تشکیل می دهد، از مسلمانان قفقاز شمالی محسوب می شوند. اولین نشانه های اسلام در این منطقه در قرن 7 میلادی در زمان زد و خوردهای خانیگری خزر با عربها شروع می شود. تا قرن 15 تبلیغاتگران مذهبی عرب بیشتر این مردم را به دین اسلام درآورند. گسترش دین اسلام در داغستان بیشتر از طریق جنگاوران تاتار ـ مغول و شاهان ایرانی انجام یافت.
    در قرن 19 زمان هجوم روسها به قفقاز مسلمانان این منطقه به هم پیوستند و دولت پرقدرتی را به رهبری شیخ شامل به وجود آوردند، تا در مقابل روسها بجنگند. این دولت بخشی از مرزهای امروزی داغستان و چچن را در بر می گرفت.
   
    آذربایجانیها
    بیش از 620 هزار آذربایجانی مسلمان در خاک روسیه کنونی به سر می برند. در شهرهای مرکزی بیش از 160 هزار، در کناره های رود ولگا بیش از 85 هزار و در اورال بیش از 66 هزار آذربایجانی سرشماری شده اند. بیشتر اینها مسلمانان شیعه مذهب هستند. افزایش تعداد این قوم در روسیه بعد از بحرانهای اقتصادی در داخل کشور آذربایجان صورت گرفت. آذربایجانیهای روسیه روابط ناگسستنی با قوم و خویشهای خود دارند و از لحاظ مالی به آنها مرتب کمک می رسانند. روابط خانوادگی در بین آذربایجانیها خیلی قوی تر از دیگر مسلمانان شمال قفقاز است.
    جامعه شناسان از افت شمار مهاجران آذربایجانی در چندسال اخیر به خاک روسیه گزارش داده اند و تأکید کرده اند که آنها که به روسیه می آیند به دنبال خویشاوندانی می آیند که سالها قبل مهاجرت کرده اند.
    تحقیقات جامعه شناسی روشن کرده است که داغستانیها و آذربایجانیها مردمی اند که هیچ وقت با روسها نمی آمیزند و در دایره همزبانان و همکیشان خود زندگی می کنند.