مذهب در آسیای مرکزی: دیوان حکمت یسوی

در شماره پیشین گاهنامه به طریقت یسویه پرداخته شد. در اینجا کوشش می شود تا دیوان حکمت حواجه احمد یسوی را مورد بحث قرار دهیم.
    کتاب «دیوان حکمت» قطعاتی مانند پند و اندرزهای اخلاقی، توصیه به اجرای دقیق احکام دین، شکایت از وضع دنیا، مدح پیامبر اسلام (ص) و حکایتهایی از احوال بهشت و دوزخ را در بر می گیرد.1 حکمتهای خواجه احمد در میان مردم قزاقستان و برخی نقاط دیگر آسیای مرکزی جایگاه خاصی دارند. سالمندان بسیاری این حکمتها را حفظ هستند و برای جوانان به عنوان توصیه های اخلاقی ذکر می کنند. این حکمتها نوعی مکالمات شفاهی برای انتقال مفاهیم اسلامی و اخلاقی تلقی می شود. مجموع حکمتهای موجود در کتاب «دیوان حکمت»، هفتاد قطعه هستند. در اینجا دو حکمت از کتاب خواجه احمد یسوی را نقل می کنیم:
   
    حکمت 53
   
    ای فرزند مسلمان؛ این سخن من پر اهمیت است.
    وقت سحرگاه که گل می شکفد و بلبل نغمه سر می دهد
    از بستر خواب برخیز که تو نیز روزیت را در این لحظه می گیری
    لذت سحرگاهان را عاشقان می دانند. در این هنگام صفات خداوند متجلی می شوند.
   
    مهمترین نکته در اندیشه و طریقت یسوی امتزاجی است که میان یک نوع فرهنگ برگرفته از تصوف ایرانی و زبان و شیوه ای کـه در میان اقوام ترک کاربرد داشت صورت گرفته است. یسوی بـه رغـمآشنـایـی فراوان بـا علـوم اسلامـی و ادبیات عامیانه ایـرانی بـرای بـلیغ افکار خویش در میان اقوام ترک از ادبیات ترکها بهره جست. یسوی برای تبلیغ احکام تصوف به مریدانش با زبانی ساده و قابل فهم با شیوه و نظم مطابق با ادبیات عامیانه ترک، اشعاری سرود. این اشعار که در بزرگترین اثر خواجه احمد یسوی گردهم آمده اند «حکمت» نامیده شده است. یسوی در چنین محیطی، ناگزیر از تطبیق خود با آداب و سنن اقوام منطقه بود. حتی در آثار پیروان نقشبندیه مطالبی وجود دارند که نشان می دهند در مجالس ذکر خواجه احمد یسوی که دراویش گردهم می آمدند، زنان و مردان با هم شرکت داشته اند. بسیاری از شعرا بعدها از نوع شعر ساده و عامیانه احمد یسوی تقلید نمودند. تأثیر شعر احمد یسوی در اشعار «حکیم آتا»، «آبای»، «مختوم قلی فراغی» و «یونس امره» مشاهده می شود. هریک از این افراد، مشاهیر جمهوریهای ترک زبان آسیای مرکزی هستند و صاحب اشعار و آثاری به حساب می آیند که ورد زبان عامه مردم هستند.
    هنگام سحر جهان به بهشت می ماند. در این هنگام به درگاه خداوند سپاس بگزار.
   
    حکمت 37
   
    محمد سرور هجده هزار دانشمند بود
    محمد سردار سی و سه تن صحابه بود
    محمد مستمند و گرسنه را استعانت کرد
    به امت خویش رحم کرد و شفاعت کرد
    محمد شب تا سحر بیدار می ماند
    بسیاری به نور محمد هدایت یافتند
    حتی خطاکاران نیز از فیض محمد بهره جستند.2
   
    برخی از محققان در اینکه در زمان حیات یسوی کتابی تحت عنوان «دیوان حکمت» از اشعار وی تدوین شده باشد، تردید کرده اند و معتقدند آنچه هم اکنون تحت عنوان «دیوان حکمت» به دست ما رسیده است، مجموعه ای از اشعار پیروان و مریدان احمد یسوی که به همان سبک و سیاق سروده شده اند به حساب می آید. این ادعا از سویی با این نکته مورد تأیید قرار می گیرد که هیچ نسخه ای از «دیوان حکمت» که مربوط به پیش از قرن دهم هجری(هفدهم میلادی) باشد، به دست نیامده است.
    گوردلوسکی که در سال 1929م. به ترکستان مسافرتی داشته نقل می کند که در آنجا شنیده است نسخه ای قدیمی از «دیوان حکمت» که بر روی پوست نوشته شده بود در آرامگاه احمد یسوی وجود داشته اما بعدها مفقود شده است3. هرچند با اطمینان می توان گفت نسخه ای از «دیوان حکمت» متعلق به قبل از قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی) یافت نشده است، اما قرائنی نیز بر وجود این کتاب در زمان احمد یسوی وجود دارد. از جمله اینکه فضل الله ابن روزبهان خنجی در کتاب «مهمان نامه بخارا» اشاره می کند که کتاب یسوی را در آرامگاهش دیده و مطالعه کرده است. وی اظهار می کند که این کتاب اثری است به زبان ترکی و به گونه ای صوفیانه. البته «مهمان نامه بخارا» اشاره ای به منظوم بودن آن نکرده و نامی از «دیوان حکمت» نبرده است.
    نویسنده مهمان نامه بخارا می گوید: «از جمله فواید که فیض الهی به فقیر عطا فرمود، یکی آن بود که کتابی از مصنفات حضرت خواجه یسوی قدس الله روحه العزیز مطالعه کردم و آن به زبان ترکی بود. چندان دقایق علوم و حقایق تصوف درو یافتم که گمان ندارم در مقاصد سلوک و بیان مراتب وصول حقایق، مواجید و ذکر، ترتیب منازل سالکان و مقامات و اصلان، مثل آن کتابی مرتب شده باشد.4
    برخی از طریقت شناسان غربی نظیر دامبری، ملیورانسک، مارتین هارتمان و بروکلمان نیز «دیوان حکمت» را مربوط به قرن پنجم هجری (قرن دوازده میلادی) می دانند. این مورخان معتقدند که ادعای تعلق «دیوان حکمت» به قرن هفدهم از جانب عده ای از محققین تنها به دلیل قلت اطلاعاتشان بوده است.5
    به هرحال چه «دیوان حکمت»، مجموعه اشعار خود احمد یسوی باشد یا اینکه هیچ یک از نسخه های آن متعلق به خود یسوی نباشد، تردیدی نیست که سرودن اینگونه اشعار از سوی یسوی آغاز شده و توسط پیروان او گسترش یافته است و از خواندن آنگونه اشعار پی بردن به افکار، اندیشه ها و شخصیت خواجه احمد یسوی ممکن می شود.
    حکمتهای یسوی از دو عنصر اساسی تشکیل می شوند: ابتدا اسلام یعنی عنصر دینی و صوفیانه و دوم عنصر ملی یعنی ادبیات عامیانه باستانی ترکها. عنصر اول ایدئولوژی این طریقت و عنصر دوم شیوه تبلیغ و نوع اشعار خواجه احمد را تحت تأثیر گذاشته است.
   
   
    1ـ م. فؤاد، کوپرلو، «مدخل احمد یسوی»، «دایره المعارف اسلام»، ج 1 (استانبول 1940).
    2ـ خواجه احمد یسوی، همان منبع.
    3ـ م. فؤاد، کوپرلو، همان منبع.
    4ـ فضل الله روزبهان خنجی، «مهمان نامه بخارا»، به اهتمام منوچهر ستوده، (تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1355).
    5ـ م. فؤاد، کوپرلو، همان منبع.