خروج نطامیان آمریکایی از ازبکستان

مقدمه
    خبرگزاری ها از قول یک مقام سفارت آمریکا در تاشکند گزارش دادند که آخرین هواپیمای نظامی آمریکا پایگاه هوایی خان آباد را ترک کرد. اقدام آمریکا دو ماه زودتر از موعد مقرر صورت گرفته است. در پی توافق کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای که ازبکستان یکی از اعضای آن است مقرر شد تا آمریکا پایگاههای نظامی خود را از کشورهای آسیای مرکزی برچیند، اما واشنگتن به بهانه اینکه افغانستان هنوز به آرامش نرسیده و پایگاه ازبکستان برای نظارت بر این کشور، استفاده می شود، موافق تخلیه این پایگاه نبود. سرانجام با اصرار ازبکستان دولت آمریکا تصمیم گرفت تا در یک مهلت شش ماهه این پایگاه را تخلیه کند و وزیر دفاع ازبکستان نیز با اعلام این خبر گفت که «مراسم تحویل این پایگاه با پایین کشیده شدن پرچم آمریکا و برافراشته شدن پرچم ازبکستان انجام گرفت»1.
   
    آمریکا و ازبکستان: از مناسبات استراتژیک تا قطع همکاریها
    ازبکستان موقعیتی استراتژیک در منطقه آسیای مرکزی دارد. این کشور پرجمعیت ترین کشور منطقه آسیای مرکزی است و کانون های اسلام گرایی در این کشور فعال می باشند. حزب التحریر، جنبش اسلامی ازبکستان و اکرمیه از فعال ترین جریانهای اسلام گرایی در این منطقه می باشند. ازبکستان پس از استقلال برای خارج شدن از سلطه روسیه، همکاریهای خود را با غرب گستـرش داد و از پیمـان امنـیت دسـت جمعی کشورهای همسو خارج شد. در سال 1996 توافقنامه همکاریهای نظامی میان آمریکا و ازبکستان امضا شد که بر اساس آن آمریکا صنایع نظامی ازبکستان را بازسازی کرد. آموزش نیروهای امنیتی و نظامی و تبادل اطلاعات از مفاد مهم آن قرارداد بود2. این همکاریها تا 11 سپتامبر ادامه داشت و اما پس از حوادث 11 سپتامبر اسلام کریم اف همکاری بی قید و شرط خود را با کاخ سفید اعلام کرد. در این دوره مهمترین عوامل گسترش روابط به شرح زیر بوده:
   
    1ـ جلب کمک های اقتصادی ایالات متحده
   
    2ـ مبارزه با دشمن مشترک یعنی اسلام گرایی و جنبش های اسلامی
   
    3ـ سرنگونی طالبان و پایان دادن به افراط گرایی
   
    ازبکستان در جنگ افغانستان دو پایگاه هوایی را در اختیار متحدین قرار داد. پایگاه ترمذ که در اختیار نیروهای فرانسوی و آلمانی بود و پایگاه خان آباد که پایگاه مهمی در زمان شوروی محسوب می شد و برای هواپیما های غول پیکر مناسب است. آمریکا در جنگ افغانستان بهره فراوانی از این پایگاه برای پشتیبانی نیروهای در حال جنگ با طالبان برده است. از طرف دیگر، رهبر جنبش اسلامی ازبکستان، جمعه نمنگانی بود که فرمانده نظامی نیروهای خارجی طالبان محسوب شد. با سرنگونی طالبان ضربه سختی به نیروهای نمنگانی که دشمن سرسخت کریم اف بودند وارد شد. همچنین کمک های اقتصادی واشنگتن به ازبکستان پس از آن افزایش یافت. کالین پاول در سال 2001 به ازبکستان سفر کرد و در دیدار با کریم اف گفت: «برای من مایه افتخار است که سلام گرم بوش را به شما می رسانم»3. او یک توافقنامه همکاری استراتژیک را با تاشکند امضا کرد.
    در سال 2001، ازبکستان150 میلیون دلار بابت همکاری با آمریکا دریافت کرد4. علاوه بر آن، بانک صادرات آمریکا 50 میلیون دلار به صنایع کوچک ازبکستان وام بلاعوض پرداخت کرد5. در مارس 2002 ناتو اعلام کرد که در راستای مدرنیزه کردن نیروهای مسلح ازبکستان که به این کشور کمک خواهد کرد. یک عضو آسیای مرکزی در کمیته فرعی سنای ایالات متحد خاطرنشان می کند که قبل از حوادث 11 سپتامبر و جنگ افغانستان، جامعه بین المللی نسبت به تخلفات جدی و مستمر و نقض حقوق بشر و نقض آزادیهای سیاسی و مذهبی هشدار داده و موارد متعددی در ازبکستان به ثبت رسانده بودند که آمریکا از آن اطلاع داشت و انتقاد از کریم اف در این مورد زیاد بود اما پس از جنگ افغانستان این انتقادات قطع و تقریباً خاموش شده است6. در 12 مارس 2002 کریم اف از کاخ سفید بازدید کرد و در این دیدار، مسائل دوجانبه و بین المللی میان او و بوش مورد بحث قرار گرفت و بوش کریم اف را به خاطر همکاری این کشور در جنگ با تروریسم ستود.» همچنین قرارداد همکاری استراتژیک و تشریک مساعی بین دو کشور امضا شد. نیویورک تایمز در این مورد نوشت هرچند انتقاداتی در مورد وضعیت حقوق بشر در ازبکستان وجود دارد ولی منافع آمریکا ایجاب می کند که رابطه خوبی با کریم اف داشته باشد. همچنین نباید آزادی مذهبی موجود در آمریکا را از دولت ازبکستان بخواهیم7 رئیس سازمان ناظران حقوق بشر در آن کشور گفت وقتی من در سال 2002 از کشور ازبکستان دیدن می کردم یک غربی روابط ازبکستان ـ آمریکا را خیلی خوب ارزیابی و ادعا کرد که در آن کشور «پیشرفت رعایت حقوق بشر چشمگیر است» ادعایی که مردود بود. روابط خوب دو کشور تا سال 2005 ادامه داشت و در سال 2004 حجم کمک های آمریکا به ازبکستان به 160 میلیون دلار رسید. اما در سال 2005 عواملی باعث شد که روابط تاشکنئد ـ واشنگتن سیر نزولی پیدا کند.8
   
    عوامل تیرگی روابط آمریکا و ازبکستان
    روابط ایالات متـحده و ازبـکستان در نوامـبر و دسامـبر 2004 یعنـی هنگامی انقلاب مخملی در گرجستان روی داد اولین ضربات خود را دریافت کرد. این انقلاب سراسر کشورهای همسود را لرزاند. در آن زمان شواردنادزه، کریم اف را ملاقات کرده بود و با او در مورد ظرفیت نفوذ تشکهای غیردولتی به ویژه طرفداران حقوق بشر و دموکراسی سازی هشدار داده بود. بطور کلی می توان سه عامل اصلی را در تیرگی روابط دو کشور تأثیر گذار دانست:
    1ـ وقوع انقلاب رنگی در کشورهای برجای مانده از شوروی: انتشار اخباری مبنی بر دست داشتن آمریکا در تحولات گرجستان، اوکراین و قرقیزستان، کریم اف را بر آن داشت که در روابط خود را با غرب تجدید نظر کند. او در این مورد سازمانهای غیردولتی غربی را تعطیل کرد، روزنامه های مخالف را بست و در مسیر تمام راههای ورودی به کاخ خود پست های ایست بازرسی گذاشت و هر نوع تظاهراتی را به شدت سرکوب کرد.
   
    2ـ نقض حقوق بشر: انتشار گزارش سازمان حقوق بشر در مورد هفت هزار زندانی سیاسی در ازبکستان، واکنش مخالفان و برخورد وحشیانه مأمورین امنیتی با مخالفان و خانواده های آنان افکار عمومی غرب را علیه کرم اف بسیج کرد؛ اگرچه از آغاز همکارهای، غرب از نقض گسترده حقوق بشر در این کشور اطلاع داشت. برخی از روزنامه های غربی از کریم اف به عنوان «دوست ناباب، همپیمان دیکتاتور» یاد کردند9. سیاست خارجی بوش امنیت را بر دموکراسی ترجیح می داد. اما وزارت خارجه ناچار شد کمکهای خود را به ازبکستان کاهش دهد. اگرچه پنتاگون با افزایش کمکها سعی کرد این مشکل را جبران کند اما این قضیه کریم اف را ناراحت کرد.
   
    3ـ حوادث اندیجان: پس از وقوع تظاهرات اندیجان که به کشته شدن 700 نفر و زخمی شدن 2000 نفر انجامید، کریم اف آمریکا را مسئول تحریک تظاهر کنندگان معرفی کرد و غرب هم خواستار تحقیقات بین الملی در این زمینه شد. اگرچه کاخ سفید ابتدا در این باره سکوت کرد اما فشار افکار عمومی غرب باعث شد که سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا کشتار مردم را محکوم کند. کریم اف در یک کنفرانس خبری با حضور رئیس جمهور روسیه «ولادیمیر پوتین»، ناتو، کنگره آمریکا و پارلمان اروپا را به طراحی قطعنامه ای برای بررسی مستقل خشونت در اندیجان متهم کرد. کریم اف گفت شواهدی وجود دارد که آمریکا از تظاهرکنندگان حمایت کرده است10و سرانجام ازبکستان خواستار خروج نیروهای آمریکا از پایگاه هوایی خان آباد شد. بطوری که این تقاضا در نشست سران سازمان همکاری شانگهای در جولای 2005 به تصویب رسید و از آمریکا خواسته شد که با پایان گرفتن جنگ در افغانستان، نیروهای خود را از آسیای مرکزی خارج کند. چین، روسیه، تاجیکستان، قزاقستان، قرقیزسان و ازبکستان عضو رسمی سازمان همکاری شانگهای و کشورهای ایران، هند، پاکستان و مغولستان عضو ناظر هستند. خروج نیروهای نظامی آمریکا از تاشکند پیامدهایی برای ازبکستان، آمریکا و منطقه اوراسیا دارد که به آن می پردازیم.
   
    1ـ گسترش روابط ازبکستان و روسیه؛
    روسیه از موضع کریم اف در حوادث اندیجان به شدت حمایت کرد و تاکنون دو بار کریم اف به مسکو سفر کرده است. در هفته گذشته قرارداد همکاریهای دفاعی دو کشور به امضا رسید که به موجب آن حمله به یک کشور عنصر، حمله به کشور دوم تلقی می شود11.
    همچنین قرار است نیروهای روسی جایگزین نیروهای . روسیه از طرح تحریم اتحادیهآمریکایی در پایگاه هوایی خان آباد شوند اروپا که قرار است ازبکستان را تحریم تسلیحاتی و تجاری کند به شدت انتقاد کرد. تاشکند در اوایل دهه 1990 یکی از مخالفین نفوذ مسکو بود، بطوریکه از پیمان امنیت دسته جمعی کشورهای همسود خارج شد.
   
    2ـ افزایش تنش در روابط غرب با ازبکستان
    سخن مقامات آمریکایی نسبت به قبل در مورد حکومت ازبکستان تندتر شده است. سفر معاون وزیر امور خارجه و رایس به ازبکستان لغو شد و رایس در این مورد گفت: «ازبکستان از جمله کشورهایی است که برخلاف رویه بین المللی حرکت می کند»12. اتحادیه اروپا ورود 15 تن ار مقامات ازبکی را به اروپا ممنوع کرد و طرح تحریم سیاست نظامی به ازبکستان را تصویب کرد. از شرکتهای غربی خواسته شد تا سرمایه های خود را از این کشور خارج کنند و آمریکا پناهندگان ازبکی را در قرقیزستان سازماندهی کرده و به آنها کمک می کند.
   
    3ـ گسترش روابط چین و ازبکستان
    چین از جمله کشورهایی است که از رشد اسلام گرایی در منطقه واهمه دارد زیرا در ایالت سین کیانگ یا اویغورستان که فرهنگ غالب آنها فرهنگ مردم آسیای میانه می باشد ممکن است تحولاتی روی دهد. تا کنون 53 مورد درگیری در این منطقه گزارش شده است. چین با توجه به جمعیت و اقتصاد روبه رشد خود در آسیای میانه نفوذ چشمگیری دارد و مایل نیست آمریکا در این منطقه نفوذ گسترده ای داشته باشد. با وقوع انقلاب رنگین در قرقیزستان، چین هر ساله یک مانور نظامی در مرز خود با این کشور برگزار می کند. در نشست سران سازمان همکاری شانگهای، چین به همراه روسیه قطعنامه پایانی مبنی بر خروج نیروهای آمریکای از آسیای میانه را تصویب کرد. بلافاصله بعد از حوادث اندیجان، کریم اف از چین دیدار نمود و مقامات پکن حمایت خود را از این کشور اعلام نمودند. هم اکنون مناسبات سیاسی و اقتصادی دو کشور گسترش یافته است.
   
    4ـ محوریت یافتن قرقیزستان برای آمریکا
    قرقیزستان بعد از انقلاب رنگین در این کشور به یکی از متحدان آمریکا تبدیل شده است. هرچند همکاریهای دو کشور در دوره آقایف هم برقرار بود. اما در سفر اخیر رایس به این کشور توافقنامه ای به امضاء رسید که حضور نیروهای آمریکایی گسترده تر و نامحدود شده است. قرقیزستان در طول سالهای اخیر 700 میلیون دلار کمک از آمریکا دریافت کرده است. به نظر می رسد آمریکا قصد ندارد پایگاههای جدید در آسیای میانه و قفقاز ایجاد کند بلکه پایگاه ماناس قرقیزستان را تقویت خواهد کرد. بوش در پیغامی به باقی یف او را دوست و متحد واشنگتن نامیده است.
   
    5ـ تضعیف سازمان منطقه ای گوام
    در پی خروج ازبکستان از پیمان گوام این پیمان با مشکلاتی مواجه شده است. آمریکا به دنبال سازمان دادن قطب جدیدی از گرجستان، قرقیزستان و آذربایجان است تا بتواند جایگزینی برای پیمان گوام باشد یا با گسترش ناتو به آذربایجان و گرجستان خلأ امنیتی این منطقه را پر کند تا در مقابل سازمان شانگهای قرار گیرد.
   
    6ـ تشدید رقابتهای روسیه و آمریکا در منطقه
    خروج نیروهای آمریکایی از ازبکستان و استقرار نیروهای روس در این کشور نشان می دهد که بازی بزرگ منطقه همچنان ادامه دارد. گرجستان هم خواستار خروج نظامیان روسی از کشور خود می باشد. گفته می شود پوتین به مقامات تاجیکی توصیه کرده تا از پذیرش نظامیان آمریکایی خودداری کنند. به نظر می رسد موقعیت روسیه در منطقه بهتر از قبل شده است، زیرا ازبکستان مهمترین کشور آسیای مرکزی و نیز پرجمعیت ترین کشور منطقه است.
   
    1-htpp//:www.Mehr.com
    2-htpp//:www.Ferghana.org
    3- مهدی امیری، « فصل نوین در روابط آمریکا و ازبکستان»، گزیده تحولات جهانی (6)، شهریور 1381
    4- همان
    5- پوتین جونوسونگ، «دوستان جدید و ترسهای تازه در آسیای میانه»، ترجمه مهدی ملکان، رسانه های دنیا، مار 200 م م 50 ـ 49
    6- htpp//:www.Jamastoun.org
    7- htpp//:www.Iran.net
    8- خبرگزاری آفتاب، دوشنبه 3 اسفند 1383
    9- htpp//:www.bbc.vk..com
    10- Ibid
    11- Ibid
    12- htpp//:www.Sagg.org