اهداف و دستاوردهای سفر وزیر امورخارجه آمریکا به کشورهای آسیای مرکزی و روسیه

کاندالیزا رایس وزیر امور خارجه آمریکا در هفته های اخیر طی سفری دوره ای از کشورهای آسیای مرکزی و روسیه بازدید و پس از دیدار و گفتگو با مقامات ذیربط آن کشورها عازم لندن شد. به نظر می رسد عدم حصول و دستیابی به اهداف و نتایج مورد انتظار و مطلوب ایالات متحده آمریکا در سفر رئیس دستگاه سیاست خارجی آن کشور به جمهوری های آسیای مرکزی باعث گردید وی بطور ناگهانی و سرزده به مسکو نیز عزیمت نماید. رایس در سفر به مسکو شخصاً به این نتیجه دست یافت که روسیه مصمم است از منافع خود در آسیای مرکزی قاطعانه دفاع نماید. بازدید از کشورهای تاجیکستان، قرقیزستان، قزاقستان و افغانستان برنامه کاری سفر وزیر امور خارجه آمریکا به آسیای مرکزی را تشکیل می داد. در نگاه اول به نظر می رسید ازبکستان نیز بایستی در این برنامه کاری گنجانده می شد ولی بخاطر مسائل اخیر بوجود آمده در مناسبات دو کشور و بویژه حوادث اندیجان، تاشکند، از برنامه دیدارهای رایس کنار گذاشته شد. بحث و مذاکره در خصوص موافقت نامه تجاری منطقه ای، بطوررسمی یکی از اهداف اصلی سفر دوره ای وزیر خارجه آمریکا به کشورهای آسیای مرکزی مطرح گردیده بود. ولی آنچه در رسانه های گروهی مطرح و منتشر گردید حاکی از نگرانی واشنگتن از افزایش نفوذ روسیه و چین در منطقه و درنتیجه تلاش آن کشور برای تأسیس سازمان یـانهادی به عنوان جایگزین در مقابل سازمان همکاری شانگهای و اتحــادیه اقتصادی اوراسیــا می باشد. دانیل فریـد معاون اروپــا اوراسیای وزیر امور خارجه آمریکا نیز پیشتر و در آستانه سفر رایس به منطقه به طور تلویحی از احتمال تأسیس چنین سازمانی خبر داده بود. به اعتقاد کارشناسان، آمریکا با تأسیس اتحادیه اقتصادی و تشکیل بازار واحد می خواهد به تدریج نسبت به لغو موانع مالیاتی و گمرکی بین کشورهای عضو اتحادیه و گسترش فعالیتهای اقتصادی اقدام نماید. اتخاذ چنین سیاستی برای واشنگتن این امکان را فراهم خواهد آورد که از لحاظ سیاسی بر کشورهای عضو اتحادیه هر چه بیشتر اعمال نفوذ نماید.
     در این سفر، رایس علاوه بر بررسی برخی مسائل سیاسی و اقتصادی، گویا به طرز احتیاط آمیزی به دنبال یافتن مکان و محلی مناسب برای انتقال پایگاه نظامی خان آباد (ازبکستان) بوده است. این پایگاه به عنوان مرکزی برای نقل و انتقال بار و تجهیزات نظامی برای نیروهای آمریکایی و ناتو مستقر در افغانستان مورد استفاده قرار می گیرد. به دنبال سردی مناسبات ازبکستان با آمریکا، مقامات ازبک خواستار انتقال پایگاه نظامی از این کشور تا پایان سال جاری شده اند. واشنگتن نیز در پاسخ و اقدامی متقابل از پرداخت اجاره پایگاه مذکور به بهانه عدم حمایت مالی از رژیم ضد دموکراسی ازبکستان خودداری نموده اسـت. در آستـانه دیـدار رایس از آسیای مرکزی، دیپلماتهای آمریکایی بار دیگر این نکته را تکرار نمودند که آن کشور در صدد رقابت و مقابله با روسیه برای گسترش نفوذ خود در منطقه نیست. در این زمینه هم مسکو و هم واشنگتن بر این عقیده هستند که هر دو کشور دارای منافعی در جمهوریهای شوروی سابق بوده و در برخی جهات نیز از جمله مبارزه با اسلامگرایی افراطی و قاچاق مواد مخدر دارای مواضع و دیدگاههای واحد و مشترکی هستند.
    دیدار رایس از آسیای مرکزی با سفر به قرقیزستان آغاز شد و به اذعان مقامات وزارت خارجه آمریکا، پس از انجام مذاکرات و گفتگوهایی طولانی و فشرده با مقامات قرقیزی، رایس سرانجام موفق شد کورمان بیک باقی اف رئیس جمهور قرقیزستان را به ضرورت حفظ پایگاه نظامی خود در گانچی متقاعد نماید. در موافقت نامه مشترک امضا شده بین دو کشور آمده است که: «قرقیزستان از حضور نیروهای ائتلاف در منطقه تا زمانیکه عملیات بر علیه تروریسم به رهبری آمریکا ادامه دارد حمایت و پشتیبانی می نماید.» شایان ذکر است که در پایگاه هوایی «گانچی» که در فرودگاه بین المللی ماناس قرقیزستان واقع شده است نزدیک به یکهزار نیروی نظامی آمریکایی مستقر هستند. این نیروها در واقع کارکنان فنی، خدمه پرواز و خلبانانی هستند که در عملیات نظامی در افغانستان مشارکت دارند.
    کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای که قرقیزستان نیز یکی از اعضای آن بشمار می رود در نشست تابستانی خود درماه ژوئیه سالجاری در آستانه از آمریکا خواستند زمان خروج پایگاههای خود از آسیای مرکزی را تعیین و اعلام نماید. بیانیه صادرشده در پایان نشست مذکـور دارای لـحن نسبتاً تندی بود و تحلیـلگران و کارشناسان آن را به عنوان پیام و علامتی بارز از طرف مسکو و پکن بمنظور نشان دادن مراتب نارضایتی و ناخشنودی خود از حضور نظامی آمریکا در منطقه قلمداد می نمایند. معذلک قرقیزها با توجه به شرایط فعلی و فقر و محرومیت در کشورشان، اکنون این بحث را مطرح می نمایند که تنها و تنها مصلحت برای قرقیزستان برقراری یک نوع توازن در مناسبات خود با آمریکا، روسیه و چین می باشد. هر چند هر یک از این کشورها برای جلب نظر قرقیزها آماده ارائه هر نوع کمکی از جمله کمکهای مالی می باشند. برای مثال در سال گذشته آمریکا بابت اجاره پایگاه نظامی مبلغ 40 میلیون دلار در اختیار جمهوری قرقیزستان قرار داده و پس از امضای این موافقت نامه نیز مبلغ 10 میلیون دلار دیگر پرداخت نموده است. گذشته از آن وجود پایگاه نظامی مذکور در قرقیزستان افزایش اشتغال و فرصتهای شغلی را به دنبال خواهد داشت و این مسئله برای کشوری که نرخ بیکاری در آن بسیار بالا می باشد بسیار مهم و ضروری می باشد.
    ازسویی دیگر، تاجیکستان نیز عدم آمادگی خود را برای انتقال پایگاه هوایی آمریکا در ازبکستان به این کشور اعلام نموده است. هر چند در ماههای اخیر شایعات زیادی در این خصوص (انتقال پایگاه مـذکور به تاجــیکستان) منتشــر شــده اســت. ولی امام علی رحمان اف رئیس جمهور و برخی از مقامات وزارت خارجه تاجیکستان این موضوع را تکذیب و رد نموده اند و حتی خود کاندالیزا رایس نیز در سفر به دوشنبه تأکید نمودکه استقرار نیروهای نظامی آمریکایی در تاجیکستان در دستور کار ایالات متحده آمریکا نمی باشد.
    با وجود این تفاسیر، وزیر خارجه آمریکا در سفر به قزاقستان، دکترین نظامی ایالات متحده آمریکا در منطقه آسیای مرکزی را تبیین نمود. به گفته وی، ضرورت حمایت از عملیات ضد تروریستی در افغانستان بی شک مستلزم حضور نظامی این کشور در منطقه می باشد. در ضمن رایس که همچون همه سیاستمداران آمریکایی داعیه و دغدغه حقوق بشر در سراسر جهان را در سر دارد در سفر به قزاقستان، به هیچ وجه در خصوص سیاستهای این کشور در زمینه حقوق بشر لب به انتقاد نگشود. وی روابط و مناسبات دوجانبه اقتصادی آمریکا و قزاقستان و بویژه افزایش روزافزون حجم سرمایه گذاری آمریکاییان در اقتصاد این جمهوری را مورد اشاره قرار داده ودر ادامه تاکید نمود که واشنگتن قصد ندارد به هیچ کشور مستقلی ـ منظور قزاقستان ـ در خصوص نحوه انجام اصلاحات دموکراتیک توصیه نماید. رایس همچنین گفت که کشور متبوعش، فارغ از مسائل و جریانهای سیاسی و انتخابات آتی ریاست جمهوری قزاقستان که در ماه دسامبر سال جاری برگزار خواهد شد خواستار همکاری با این کشور می باشد. قرار بود کاندالیزا رایس در پایان سفر دوره ای بخش آسیایی اش و بمنظور گفتگو با مقامات اروپایی به پایتختهای اروپایی عزیمت نماید. لذا او ابتدا عازم پاریس شد و ازآنجا نیز قرار بود راهی لندن شود ولی عصر روز پنج شنبه 13 اکتبر منابع خبری بطور غیر منتظره ای اعلام نمودند که رایس در تدارک عزیمت به مسکو می باشد تا با پوتین رئیس جمهور و لاوروف همتای روسی اش دیدار و گفتگو نماید. بر اساس گزارشهای منابع رسمی و دیپلماتیک آمریکایی، رایس قرار بود در سفر به مسکو برنامه اتمی ایران، اوضاع عراق و مسائل خاورمیانه را با مقامات روسی مورد بررسی و تبادل نظر قرار دهد. موضوع ایران مدتهاست کـه بعنوان سـد و مانعی در روابط روسیه و آمریکا خودنمایی می نماید. در شرایطی که آمریکایی ها در صدد القای این مطلب به جهانیان هستند که ایران تحت پوشش توسعه انرژی اتمی در تلاش برای دستیابی به سلاحهای اتمی است. روسیه با تداوم همکاری و مشارکت در ساخت نیروگاه اتمی بوشهر، منافع و علایق سیاسی و اقتصادی خود را دنبال می نماید. در این خصوص مسکو تأکید می نماید که به دقت برنامه و فعالیتهای اتمی ایران را زیر نظر داشته و هیچ نشانه و علائمی دال بر تلاش این کشور در زمینه فعالیتهای اتمی بمنظور دستیابی به اهداف و مقاصد نظامی وجود ندارد. از سوی دیگر تمایل و درخواست تهران برای تداوم فعالیتهای غنی سازی اورانیوم، واکنش و انتقادات آژانش بین المللی انرژی اتمی را بدنبال داشته و آژانس مذکور آمادگی خود را برای ارجاع این مسئله به شورای امنیت سازمان ملل متحد در ماه نوامبر اعلام نموده است. در صورت عدم پذیرش درخواستهای آژانس و ارجاع پرونده به شورای امنیت اعمال تحریم هایی علیه این کشور محتمل و اجتناب ناپذیر خواهد بود. در چنین شرایطی، این احتمال قوی نیز وجود داردکه روسیه بعنوان عضو دائم شورای امنیت و دارای حق وتو با اتخاذ چنین تصمیمی مخالفت نماید. علاوه بر آن به احتمال زیاد چین نیز ازاین مسئله حمایت خواهد نمود.
    رایس به هنگام اقامت در مسکو بار دیگر تلاش نمود روسیه را به ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت متقاعد نماید. ولی همانگونه که سرگئی لاوروف همتای روسی اش گفت روسیه نیاز و ضرورتی به ارجاع پرونده ایران از آژانش بین المللی انرژی اتمی به سازمان دیگری نمی بیند. در این دیدار لاوروف موضع منفی روسیه را نسبت به بررسی مسأله ایران در سازمان ملل به اطلاع رایس رساند. رایس نیز اعتراف نمود که احتمال دارد مسئله ایران در سطح بازرسان آژانس مورد بررسی قرار گرفته و حل و فصل گردد. چیزی که روسیه نیز بدان اصرار دارد هر چند این را نیز اضافه نمود که به اعتقاد واشنگتن ایران ضرورت و نیازی به داشتن برنامه اتمی غیر نظامی ندارد. علاوه بر مسائل مربوط به ایران و آسیای مرکزی، انتظار می رفت در جریان دیدار رایس با مقامات روسی در مسکو، موضوع استـرداد یوگنی آدامف وزیر سابق انرژی اتمی روسیه از سوئیس به آمریکا نیز مورد مذاکره قرار گیرد. همانطور که می دانید دادگاه سوئیس موافقت خود را با در خواست آمریکا مبنی بر استرداد آدامف به این کشور اعلام نموده است. از سوی دیگر روسیه نیز دادخواست مشابهی را علیه وزیر سابق انرژی اتمی آن کشور به دادگاه سوئیس تسلیم نموده است. اینک مسکو بدنبال جلب نظر واشنگتن برای بازگرداندن آدامف به کشورش می باشد. مسکو برای نیل به این هدف حتی قول داده است تحقیق و بازجویی از وی توسط کارشناسان آمریکایی صورت گیرد. در همین راستا بود که در ماه جاری، هیاتی از دادستانی آمریکا بمنظور اقامه دعوی علیه وی به اتهام اختلاس به روسیه رفت. هیأت مذکور در مدت اقامت در مسکو گفتگوهای محرمانه ای را با همکاران روسی آدامف به عمل آورد که نتیجه ملاقاتها و گفتگوها و کم و کیف آنها هنوز فاش نشده است. این در حالیست که لاوروف در پایان مذاکرات دوجانبه، اعلام نمود که موضوع آدامف در سطوح بالا مورد بررسی و مذاکره قرار نگرفته است، چرا که این موضوع یک مسئله حقوقی و نه سیاسی بوده و بایستی در چارچوبهای حقوقی بررسی و حل و فصل گردد.
    رایس پس از مذاکره با وزیر خارجه روسیه به دیدار پوتین رفت و در آنجا نیز مسائل و موضوعات مربوط به سیاستهای آمریکا و روسیه در آسیای مرکزی و نیز موضوع ایران مورد گفتگو و تبادل نظر قرار گرفت. وزیر خارجه آمریکا در این دیدار خاطر نشان ساخت که وجود یک پایگاه نظامی در قرقیزستان برای آمریکا کاملاً حیاتی و ضروری بوده ودر عین حال بار دیگر متذکر شد که کشورش به هیچ وجه در صدد افزایش و توسعه حضور نظامی خود در منطقه نیست. در خصوص ایران نیز هر دوطرف اعلام نمودند که موضوع مهم و اصلی در این زمینه مقابله با شکل گیری کشورهای جدید اتمی می باشد.
    وزیر خارجه آمریکا در تشریح نتایج دیدار کوتاه مدت خود از مسکو و گفتگو و تبادل نظر با پوتین و لاوروف اعلام نمود که دو کشور در خصوص مسئله ایران اختلاف نظر اصولی با یکدیگر ندارند. وی همچنین تأکید نمـود که روسیـه نیز مخـالف دستیـابی ایران به سلاحهای اتمی می باشد. به همین خاطر مسکو از تحویل اورانیوم غنی شده به ایران به شرط بازگردانده شدن باقیمانده سوخت مصرفی حمایت می نماید. همه طرفهای ذینفع در این پرونده و به ویژه روسیه تلاش می کنند ایران را به انعطاف بیشتر در مقابل بازرسی های بین المللی متقاعد نمایند. مطمئناً روسیه نمی خواهد شریک سخاوتمندی همچون ایران را از دست بدهد.