فعالیت های فرهنگی دولتهای خارحی در آسیای مرکزی

مقدمه
    منطقه آسیای مرکزی به لحاظ تلاقی و تلفیق فرهنگ های مختلف، هم سازی ملیت ها و اقوام گوناگون و تکثر ادیان و مذاهب، ساختار اجتماعی متفاوتی با سایر جوامع دارد. از لحاظ تاریخی، اهمیت و تأثیر این منطقه به عنوان مسیر بازرگانی مطمئن بین شرق و غرب عالم بر کسی پوشیده نیست. افزون بر آن، وجود منابع طبیعی و ذخایر سرشار نفت، گاز، اورانیوم، مواد کانی، فلزات گرانبها و نیز واقع شدن در چهار راه ژئوپلتیک اوراسیا اهمیت آن را دو چندان کرده است. بر همین اساس، پس از فروپاشی شوروی توجه کشورهای دیگر به این منطقه گسترش فزاینده یافت و به تدریج رقابت قدرت های منطقه ای یعنی فدراسیون روسیه، چین، ایران، هند، پاکستان و عربستان سعودی و قدرت های فرامنطقه ای یعنی آمریکا، ترکیه، اسرائیل و برخی کشورهای اروپایی درسال های اخیرشدت گرفت، درحالیکه درقرن 19 و آغاز قرن 20 تنها دو امپراتوری روسیه و بریتانیا بازیگران اصلی در این منطقه بودند. همین امر موجب گردیده است کارشناسان آگاه مسایل سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی با دقت نظر، فعالیت ها و تحرکات قدرت های یاد شده را تحلیل و بررسی کنند. این نوشتار نیز بر آن است فعالیت های فرهنگی، علمی و آموزشی این کشورها را ریشه یابی وتشریح کند و نتایج آن را پیش دید صاحب نظران گذارد.
   
    1ـ روسیه:
   
    حضور فرهنگی روسیه در کشورهای آسیای مرکزی با حضور قدرت های دیگر در منطقه متفاوت است. این امپراتوری فروپاشیـده روزگار درازی در فراخ نای سرزمینی گسترده و در برگیرنده اقوام، ملیت ها، گروه ها و تیره های مختلف و نامتجانس که شگفتی انسان را برمی انگیزد، بی چون و چرا فرمان می راند که از سال 1991 با استقلال جمهوری های نوزاده با تحول و دگرگونی وضعیت رویا روی گردید. روسیه برای حضور و نفوذ درمنطقه آسیای مرکزی از دو عامل و ابزار مهم زبان و جمعیت بهره می گیرد. هیچ کشوری مانند شوروی سابق در باره زبان های ملی و بومی و حفظ آنها مطالعه و تجربه ندارد. گرچه طبق قانون اساسی اش تمام زبان ها از حقوق برابر برخوردار بودند، لیکن زبان علم و ارتباطات میان ملیت های شوروی زبان روسی بود. اکنون باید دید ملیت های ساکن هر یک از این جمهوری ها از نظر زبان و فرهنگ در چه موقعیتی قرار دارند و تا چه اندازه وحدت فرهنگی حاصل شده و در این بین، نقش روسیه چیست؟ ازبکستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان در سال های اخیر الفبای خود را از سریلیک به لاتین تغییر داده و برخی دیگر مانند قزاقستان و تاجیکستان با در نظر گرفتن مهلت هایی در صدد جایگزینی زبان ملی به جای روسی اند. از سوی دیگر، فرهنگ روسی نیز در مقابل فرهنگ های ملی و فرهنگ وارداتی غرب در این کشورها رنگ باخته است و تلاش های این کشور در ایجاد وحدت فرهنگی بین اقــوام و ملــل
    آسیایی مرکزی که بیشترشان مسلمانند خنثی و بی اثر مانده است. اما روسیه نمی تواند دست از حمایت خود از جمعیت ساکن جمهوری های آسیای مرکزی بردارد، زیرا اگر چنین کند افکار عمومی جامعه روس دولت پوتین را سرزنش خواهد کرد. از سوی دیگر حضور میلیون ها روس تبار حضور روسیه در منطقه را نیز موجه می نماید. این کشور از نظر اقتصادی هم قادر به سرمایه گذاری در بخش فرهنگ و آموزش در داخل و خارج کشور نیست؛ زیرا در این حوزه با مشکلات فراوانی روبرو است. به عنوان نمونه اتحادیه اروپا مبلغ یک میلیون یورو جهت رایانه ای کردن سیستم کتابخانه های روسیه کمک مالی نمود. علاوه بر این بنیاد «سوروس» نیز چند سال است به کتابخانه های روسیه کمک می کند. مراکز فرهنگی، هنری، علمی، آموزشی و تحقیقاتی موجود در جمهوری های مستقل شده یادگار دوره کمونیستی است و اکنون نیز تعاملات و ارتباطات خود را حفظ کرده اند. در سال 2005 گروه تئاتر روسیه به تعداد 97 تن به اجرای برنامه های مهیج و پرجاذبه درتاجیکستان پرداختند. همین طور از سوی سفیر روسیه در دوشنبه تعداد پنج هزار جلد کتاب به کتابخانه های این شهر اهداء گردید.
   
    2ـ چین
    کشور چین با داشتن تاریخ پنج هزار ساله در کنار توسعه اقتصادی و تسخیر بازارهای جهانی با تعامل صحیح و سازنده در قلمرو فرهنگ نیز جایگاه مهمی در منطقه و بلکه در جهان به دست آورده است. عضویت این کشور در پیمان های منطقه ای شانگهای، آسه آن و اَپک بر قدرت اش در منطقه افزوده است. الگو برداری از توانمندی فرهنگ های مختلف جهان و نگهداری فرهنگ ملی و بومی همگام با معرفی دستاورد های فرهنگی به جهان هدف اساسی سیاست فرهنگی کشور چین به عنوان دومین قدرت اقتصادی و سومین قدرت نظامی جهان است. چینی ها هیچ گاه خود را بی نیاز از ملت ها و کشورها نمی دانند و با عمل به شعار «اگر دشمن به تو شیرینی داد آن را قبول کن» در پیشبرد اهداف منطقه ای و جهانـی نقش بسـزایی داشته انـد. دستگاه هـای فرهنگی چین نیازهای فکری مردم را در سطح منطقه و جهان با روش تحقیق و مطالعه آشکار می سازند و در مرحله بعد با تکیـه بر صبر و شکیبایی به دور از هیاهو و تبلیغات به تأمین آن نیازها می پردازند. اعتماد به نفس چینی ها مثال زدنی است. به یاد دارید دولت چین در مبارزه با بیماری «سارس» چگونه طی یک برنامه ریزی عملیاتی در مدت یک هفته بیمارستان هزار تخته ساخت و این بیماری خطرناک را مهار کرد. به همین خاطر کشوری که در سه دهه گذشته بیشترین آمار فقر جهان (70 درصد) را داشته امروز اقتصاد جهان را در برابر قدرت اقتصادی خود به تسلیم واداشته است.
    چین با تکیه بر چنین عزمی، روابط فرهنگی خود را با کشورهای آسیای مرکزی بویژه قزاقستان هم مرز با بیش از یک میلیون قزاق توسعه داده و در این راستا گفتگو را جانشین برخورد و مدارا را جایگزین ناسازگاری کرده است. تدریس زبان چینی به عنوان یک زبان شرقی در مدارس و دانشگاه های منطقه (نگارنده خود در قزاقستان شاهد آن بوده است)، هنرهای رزمی، طب سوزنی، استفاده از داروهای گیاهی و حتی چوب های غذاخوری نماد و نشان فرهنگ چینی در سراسر جهان است. ازهنگام به کاربستن سیاست اصلاحات وآزادی بازار فرهنگی، چین به رشد وتوسعه چشمگیر در حوزه محصولات صوتی و تصویری، کتاب، فیلم، اشیای عتیقه و تاریخی ـ فرهنگی دست یافته است. درتبادل و تعامل فرهنگی با کشورهای دیگر هم اکنون 450 هزار دانشجوی چینی در خارج و عمدتاً آسیای مرکزی به تحصیل اشتغال دارند. جالب است که برای این تعداد دانشجو از سوی وزیر آموزش چین به مناسبت سال نو یا عیدهای دیگر کارت تبریک فرستاده می شود.
    چینی های مقیم کشورهای خارجی در هر پست و مقامی که باشند کسب اطلاعات و انتقال اخباری که برای کشورشان مفید باشد را به عنوان یک وظیفه ملی تلقی می کنند و در انجام آن کوتاهی روا نمی دارند حتی کسانی که به عنوان توریست برای مدت هر چند کوتاه به کشور دیگری مسافرت می کنند در بازگشت، اطلاعات و اندوخته های حاصل از سفر را در اختیار مسئولین ذیربط قرار می دهند. چین در حال حاضر با بیش از 120 کشور جهان از جمله قزاقستـان موافقت نامه همکـاری دارد و بر اسـاس آن 420 برنامــه مبادلات فرهنگی به امضا رسانده است. این قدرت جهانـی برنامــه
    چشم انداز توسعه 50 ساله خود را تدوین نمـوده و با داشتـن همـه شاخص های قـدرت سنتی و نو در مرحلــه ی صعود از نــردبان ترقی است.
   
    3ـ هند
    راه بستن بر گسترش رابطه کشورهای آسیای مرکزی با پاکستان بر مبنای مشترکات دینی یکی از اهداف دولت هند است. از این رو، دولتمردان این کشور هیچ گاه از برقراری روابط گسترده و فعال با دولت های آسیای مرکزی غافل نبوده اند. دهلی نگرانی خود را از بازار کشورهای اسلامی موسوم به (اکو) کتمان نکرده است. بر همین پایه، بیشترین تلاش این کشور در منطقه و بلکه در جهان موفقیت در صنعت سینما، صنعت نشر و تولید نرم افزار و صنایع سنگین به ویژه فولاد بوده است. هند برنامه چشم انداز 2020 را سرلوحه کار خود قرار داده و در بخش صنعت و انرژی همچنان پیشتاز است. تبادل استاد و دانشجو بین هند و کشورهای آسیای مرکزی نیز چشمگیر است.
   
    4 ـ ترکیه
    ترکیه به عنوان دولتی ترک به کمک و حمایت از کشورهای تازه استقلال یافته برخاسته است. آنکارا با نظر داشت منافع ژئوپلتیک خود در هریک از این جمهوریهای مستقل شده، هدف مهمتری را دنبال کرده و آن عبارت است از احیای فرهنگ ترک و گسترش ایده پان ترکسیم. استراتژی فرهنگی ترکیه برای نیل به این مقصد همواره بر قلم استوار بوده و به همین جهت تأسیس مدارس و دانشگاههای مستقل یا مشترک را در هر یک از جمهوری ها در سرلوحه ی کار خود قرار داده است. دانشگاه مشترک قزاق ـ ترک (خواجه احمد یسوی) در قزاقستان دلیل روشنی بر این ادعا می باشد. تأسیس کالج های زبان ترکی، برگزاری کنفرانس های مشترک، تأسیس فروشگاههای زنجیره ای با عرضه محصولات ترک، دایر کردن رستوران های غذاخوری، اعزام مبلغ و مدرس دینی، مرمت و بازسازی اماکن دینی و مذهبی از شیوه ها و برنامه های رایج ترکیه در این کشورهاست. اکنون به شرح عملکرد سیاست های فرهنگی، آموزشی و دینی این کشور در آسیای مرکزی می پردازیم:
   
    الف ) سیاست فرهنگی:
    ملیت گرایی نخستین اصلی است که از سوی شورای عالی فرهنگی ترکیه جهت اجرا به وزارت فرهنگ ایـن کشور ابــلاغ گردیده است. مشکلات فرهنگی کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز در طول هفتاد سال حکومت شوروی سابق این فرصت را برای ترکیه فراهم آورد تا پس از اسقلال دست یاری به سوی آنها دراز کند و به گسترش ملیت گرایی و تشکیل دولت بزرگ ترک بیاندیشد. بدین منظور درست پس از فروپاشی شوروی، دو سازمان نیمه دولتی «بنیاد زبان ترک» و «بنیاد تاریخ ترک» که هر دو وابسته به مؤسسه عالی فرهنگ، زبان و تاریخ آتاتورک اند مسئولیت القای سیاست فرهنگی ترکیه به کشورهای حوزه آسیای مرکزی و قفقاز را برعهده گرفتند. با گذشت زمان و فرصت اندیشیدن، جمهوری های مستقل شده دریافتند که ترکیه نمی تواند برای آنها دایه مهربان تر از مادر باشد. با این بیداری ترکیه مجبور شد از طریق نفوذ اقتصادی به فعالیت خود ادامه دهد.
   
    ب) سیاست آموزشی:
    ترکیه با دو روش رسمی و غیررسمی به گسترش نفوذ خود در این جمهوری ها ادامه داد. برای دستیابی به اهداف مورد نظر به افتتاح مدارس و مراکز آموزشی پرداخت و امکانات لازم جهت ادامه تحصیل دانشجویان این کشورها را در ترکیه فراهم ساخت. در این خصوص عقد قراردادهای همکاری بین دانشگاههای ترکیه نظیر آنکارا، استانبول، اژه، مرمره، غازی، با دانشگاههای جمهوری های آسیای مرکزی آغاز شد. بنیادها و سازمان های متعدد از قبیل بنیاد آموزشی ترکیه، بنیاد ادبیات ترک، بنیاد آموزش ملی و بنیاد پژوهشهای علمی و بنیاد فرهنگ و آموزش، نقش اساسی در القای سیاست آموزشی ترکیه به جمهوری های آسیای مرکزی داشته و دارند. به عنوان مثال بنیاد آموزشی ملی، به هر کدام از مدارسی که قرار بود از سوی ترکیه در باکو و بیشکک احداث شود مبلغ یکصدهزار دلار کمک مالی کرد. بعضی از بنیادها کنفرانس هایی را ترتیب دادند و از این راه سیاست آموزشی ترکیه را به خارج از مرزهای آن کشاندند. در گسترش سیاست آموزشی ترکیه، فتح الله گولـن و جمـاعت وی نقش مهمــی دارنـد. وی توانستــه اسـت بـا تلفیق آموزش و تجارت در برنامه های خود توفیق یابد. امروز انجمن گولن در بیش از 50 کشور جهان سرمایه گذاری آموزشی کرده و مدارس آن به 500 و دانشگاههایش به شش رسیده است. به گفته مسئولین این مدارس، فرزندان رؤسای جمهوری کشورهایی مانند قزاقستان، قرقیزستان، و ترکمنستان و فرزندان وزرای این کشور در این مدارس تحصیل می کنند. ترکیه در سال 1991 در قزاقستان دانشگاه بین المللی قزاق ترک (خواجه احمد یسوی) در شهر ترکستان را تأسیس کرد که هم اکنون 3500 دانشجو در آن تحصیل می کنند. همچنین دانشگاه دیگری بنام سلیمان دمیرل از سوی رؤسای جمهور دو کشور در سال 1996 تأسیس شد. فارغ التحصیلان این دانشگاه در مؤسسه ها، بانک ها و شرکت های خصوصی مشغول به کار می شوند.
    از سال 1992 تا سال 2002 حدود سه هزار دانشجو از قزاقستان برای تحصیل در دانشگاه های ترکیه به این کشور اعزام شده و حدود هزار دانشجو از ترکیه در بهترین دانشگاه های قزاقستان از قبیل دانشگاه آبای، فارابی و قزاقستان جنوبی مشغول تحصیل اند. دانشجویان در بدو ورود به مدت یکسال زبانی ترکی و روسی فرا می گیرند. در جدول زیر آمار مربوط به دانشجویان اعزامی از قزاقستان به ترکیه در سال های مذکور دیده می شود:
    سال تحصیلی دوره متوسطه لیسانس فوق لیسانس
    1993ـ1992 177 1377 ـــــ
    1994ـ1993 ـــــ 240 ـــــ
    1995ـ1994 ـــــ 104 5
    1996ـ1995 ـــــ 105 9
    1997ـ1996 ـــــ 99 9
    1998ـ1997 ـــــ 135 40
    1999ـ1998 ـــــ 110 40
    2000ـ1999 ـــــ 90 60
    2001ـ2000 ـــــ 80 70
    2002ـ2001 ـــــ 100 50
    2003ـ2002 ـــــ 90 60
     جمع 177 2440 283
   
    در آخرین سندی که 25 سپتامبر سال 2002 در آلماتا امضا شد بر توسعه هر چه بیشتـر همکاری میان دو کشـور جهت اجـرای طرح های کلان آموزشی تأکید شده است . ترکیه در دیگر کشورهای آسیای مرکزی به همین شیوه فعالیت آموزشی خود (تأسیس مدارس، تبادل استاد و دانشجو، تأسیس کالج زبان ترکی، اعطای بورسیه تحصیلی) همچنان ادامه می دهد .
   
    ج) سیاست دینی
    تمام فعالیت های دینی ترکیه از سوی سازمان امور دیانت که نهادی دولتی و وابسته به نخست وزیری است انجام می شود. با اینکه در قانون اساسی ترکیه دخالت دولت در امور دینی منع شده اما دولت با تأسیس این سازمان، سیاست های دینی خود را از طریق آن اجرا می کند. فعالیتهای ساختمانی بنیاد مذکور از این قرار است: احداث و مرمت مسجد در جمهوری های آذربایجان، قرقیزستان، نخجوان ، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان. همچنین این سازمان به منظور چاپ کتاب و نشریات در سال 1994 چاپخانه ای در آذربایجان تأسیس کرد و در یک اقدام فراگیر دو میلیون نسخه قرآن کریم منتشر و به جمهوری های مسلمان آسیای مرکزی ارسال نمود. اعزام مبلغ و مدرس دینی از اقدام های دیگر سازمان امور دیانت است. تنها در جمهوری قرقیزستان تا سال 2001، نهصد مبلغ فعالیت داشته که 600 تن مسیحی و 200 تن مسلمان و 300 تن متعلق به جریان های فکری سایر مذاهب بوده اند. کشورهای ترکیه، مصر، عربستان و پاکستان، به ترتیب، بیشترین اعزام را داشته اند.
    در مجموع و با وجود فعالیت های گسترده ترکیه در آسیای مرکزی، می توان گفت این کشور در سال های اخیر با بی توجهی دولت های منطقه مواجه شده است. در قزاقستان به دلیل ملیت گرایی قزاق ها که مخالف ملیت گرایی ترک است و اینکه ترکیه یک رقیب محسوب می شود، آنکارا در بین دولتمردان و مردم قزاقستان جایگاه قبلی خود را از دست داده است. عدم شرکت هیأت ترکیه در کنفرانس «ادیان جهانی» که زیر نظر رئیس جمهور قزاقستان در 25 سپتامبر 2003 در آستانه پایتخت این کشور برگزار شد، نشانی از این امر است. بازگشت تمامی دانشجویان ازبکی شاغل به تحصیل در ترکیه به کشور خود، اخراج فتح الله گـولن (مؤسس و بانی مدارس ترکیه
    در آسیای مرکزی)، اخراج عبدالقادر سزگین رایزن دینی ترکیه از آذربایجان، و کاهش تعداد مبلغین ترک در آسیای مرکزی، از محدود کردن حوزه نفوذ ترکیه توسط دولت های آسیای مرکزی در منطقه حکایت دارد.
   
    5 ـ کشورهای اروپایی:
    اتحادیه اروپا پس از فروپاشی و ورود کشورهای استقلال یافته به سازمان امنیت و همکاری اروپا و دیگر نهاد های اروپایی، به گسترش منافع اروپا در این کشورها پرداخت. کشورهای اروپایی به منابع طبیعی به ویژه ذخایر انرژی منطقه ای آسیای مرکزی بالاخص در قزاقستان و ترکمنستان توجه خاص مبذول داشته اند. از بعد فرهنگی نیز کشوری مانند آلمان با تأسیس انستیتوی گوته در بیش از 120 کشور جهان از جمله در قزاقستان به ارایه خدمات علمی، فرهنگی و آموزشی پرداخته است. آلمانی های ساکن شوروی که حدود 300 هزار نفر هستند و پس از جنگ جهانی دوم در این کشور زندگی می کنند در استفاده از خدمات در اولویت قرار دارند. آثار بیش از دویست نویسنده آلمانی در قزاقستان منتشر شده و در استان هایی که آلمانی ها اقامت دارند مرکز فرهنگی آنها فعال است. انگلیس هم با تأسیس دانشگاه مشترک قزاق ـ بریتانیا در آلماتا بر دامنه فعالیت هایش افزوده است. تنها نشریه ای که به زبان انگلیسی چاپ می شود هفته نامه «آلماتی هرالد» است.
   
    6 ـ آمریکا
    واشنگتن اهداف متعددی را در آسیای مرکزی و قفقاز دنبال می کند. این اهداف می تواند سیاسی، نظامی، اقتصادی، امنیتی، فرهنگی و آموزشی باشد. جلوگیری از خیزش اسلامی، مهار ایران، پیش گیری از نفوذ روسیه و اجرای طرح خاورمیانه بزرگ بخشی از اهداف آمریکا در منطقه محسوب می شود. این کشور به نقاط ضعف و آسیب پذیری هر یک از کشورهای منطقه آگاه بوده و نیز نسبت به قابلیت های مهم ج.ا.ایران در منطقه و جهان آشناست. در روند تحقـق طرح خاورمیـانه بزرگ، بـرای آمریـکا قابل تحمل نیست که مسیرهای انتقال انرژی از ایران باشد و از این بابت هرگز نارضایتی خود را از ایران پنهان نکرده و به منظور مهار و جلوگیری ازنفوذ ایران به روش های مخصوص و متفاوتی در کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز عمل کرده است. به عنوان مثال، در کشورهایی مانند ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان به لحاظ مشکلات قاچاق مواد مخدر، افراط گرایی و فقــر به حمــایت های نظامی و کمک های اقتصادی مبادرت ورزیده است. کمک بلاعوض آمریکا به این کشورها مبلغ 600 میلیون دلار بوده است و دولت های این کشورها در بدو امر از حضور و استقرار پایگاه های نظامی آمریکا استقبال کردند. در قزاقستان که از نظر اقتصادی و امنیت از شرایط بهتری برخوردار است، از شیوه دیگری استفاده کرده که عبارت است از اجرای قانون و توسعه آزادی های انسانی در بین شهروندان قزاقستان که در بیانیه مشترک بین رؤسای جمهوری دو کشور اعلام گردید. بر همین اساس، کارکنان دایره حقوق بشر سفارت امریکا در آلماتا در ارتباط مستمر با مردم بوده تا از نقض حقوق بشر و قانون گزارش تهیه کنند . در جمهوری ترکمنستان از اهرم های دیگری برای حضور و نظارت هر چه بیشتر خود در عرصه حیات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشورهای مذکور بهره می برد. حادثه 11 سپتامبر 2001 نیز بهانه خوبی بود تا آمریکا با هدف تأمین قدرت جهانی در منطقه، حضور و سلطه خود را گسترش دهد. در جدول زیر میزان کمک های امنیتی آمریکا به کشورهای آسیای مرکزی از نظر خوانندگان می گذرد .
   
    نام کشور سال2001 سال 2002
    قزاقستان 5/71 6/81
    قرقیزستان 6/40 49
    ازبکستان 9/55 8/161
    تاجیکستان 4/56 3/85
    ترکمنستان 2/12 4/16
    جمع 2/244 408
   
    • ارقام به میلیون دلار است .
   
    آمریکا در عرصه ی آموزش و امور فرهنگی نیز تلاش دارد برتری خود را نسبت به رقبای دیگر در منطقه حفظ نماید که به برخی از آنها اشاره می شود:
    
    الف) همکاریهای علمی ـ آموزشی و دانشگاهی؛ شامل: راه اندازی و تأسیس دانشگاه های مشترک از قبیل دانشگاه قرقیز ـ آمریکا دربیشکک، دانشگاه قزاق ـ آمریکا در آلماتا و تجهیز کتابخانه های مهم این کشورها به وسایل کمک آموزشی، مانند دانشگاه آبیلایخان در قزاقستان و همکاری الکترونیکی کتابخانه ای با کتابخانه ملی جمهوری قزاقستان جهت تبادل و انتقال سریع کتاب.
   
    ب) جذب و گزینش دانش آموزان تیزهوش و مستعد سال پایانی دبیرستان؛ این برنامه با هدف جذب بهترین دانش آموزان و اعزام آنها برای تحصیل در مدارس آمریکا و زندگی با خانواده های آمریکایی در کوتاه مدت (یک سال) انجام می شود در دانشگاه ها نیز از سوی شورای مبادلات و پژوهش های بین المللـی موسوم بــه IREX "" از طریق کنکور بهترین ها را برای تحصیل در کالج ها و دانشگاههای آمریکا برمی گزینند. این برنامه ها با عنوان «تبادل رهبران آینده» به اجرا درمی آید و از سوی بخش ارتباطات آموزشی و فرهنگی وزارت امورخارجه حمایت مالی می شود. تنها در ترکمنستان از سال 1993 تا کنون بیش از 700 تن از اتباع این کشور در آمریکا تحصیل کرده اند . در قرقیزستان نیز دانشگاه مشترک آمریکا قرقیز به تربیت دانشجو دررشته های مورد نیاز مشغول است.
   
    ج)اعزام سپاه صلح؛ که این سپاه به صورت داوطلبانه از بین دختران و پسران آمریکایی به منظور آموزش زبان انگلیسی و مساعدت در امور بهداشتی و پزشکی و تغذیه نوزادان و بانوان به کشورهای منطقه اعزام می شود. در ترکمنستان از سال 1993 براساس موافقتنامه همکاری بین دو کشور این فعالیت آغاز شده است و تاکنون حدود 400 تن در قالب 13 گروه آموزشی مأموریت خود را به انجام رسانده اند. مدت مأموریت سپاه مذکور دوسال است و اعضای آن قبل از آغاز رسمی کار خود، در دوره های اجباری که به منظور آموزش زبان ترکمنی و آشنایی با خصوصیات فرهنگی، معیشتی و آداب و رسوم مردم ترکمنستان برگزار می شود، شرکت می کنند.
   
    د) بنیاد سوروس؛ در میان مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی، بنیاد سوروس که یک مرکز غیردولتی است، فعالیت منسجم و گسترده ای در بسیاری از کشورهای جهان از جمله آسیای مرکزی و قفقاز دارد. این بنیاد با هدف نفوذ در میان دولتمردان از طریق مجامع و سازمان های غیردولتی ایجاد ارتباط می کند. جورج سوروس یکی از سرمایه داران بزرگ یهودی مقیم آمریکا است که در جهت اهداف آمریکا با دولت و نیروهای امنیتی این کشور همکاری دارد. بنیاد مذکور شعبه های مختلفی در قفقاز و آسیای مرکزی دایر کرده است و بیشترین حجم فعالیت آن در کشور ارمنستان و در قالب طرح های تحقیقاتی، آموزشی، فرهنگی، بهداشت عمومی، چاپ و نشر و اینترنت می باشد.
   
    7 ـ ایران
    ایران به عنوان قدرت منطقه ای و به لحاظ علایق مشترک فرهنگی، تاریخی و دینی با آسیای مرکزی و قفقاز و همسایگی با برخی از آنها و نیز موقعیت ژئوپلتیک اش جایگاه مهمی در منطقه دارد. ایران دارای ابزارهای نفوذی مانند زبان فارسی، میراث مشترک فرهنگی و دین اسلام در منطقه است.
    اهمیت استراتژیک جمهوری اسلامی ایران ازنظر اقتصادی و جابه جایی کالا به خصوص نفت و گاز بر کسی پوشیده نیست. از این رو، انتظار می رفت از تهدیدها و فرصت هایی که بافروپاشی شوروی پدید آمد بیشتر و بهتراستفاده کند. البته در این خصوص، دیدگاه های انتقادی در داخل و خارج کشور بر عملکرد فرهنگی ج.ا.ایران، و بلکه اعمال سیاست خارجی در آسیای مرکزی وجود دارد که باید به طور مستقل مورد بررسی قرار گیرد. آن چه مسلم است ایران دربین رقبای منطقه باوجود فقدان استراتژی فرهنگی مدون ودر تلاش برای کاستن از حساسیت های برخی ازدولتها نسبت به فعالیت هایش دستاوردهای نسبتاً خوبی درهریک از کشورها ودرمجموع درمنطقه داشته است. توجه به نخبگان علمی و فرهنگی جمهوری های آسیای مرکزی و تبـادل هیـأت های علمی،
    فرهنگی و هنری، ترویج و گسترش زبان فارسی در برخی از این کشورها به ویژه تاجیکستان و قزاقستان از طریق تأسیس اتاق های ایران، افزایش و تقویت کرسی های زبان فارسی، برگزاری دوره های دانش افزایی، معرفی و ترویج فرهنگ و تمدن ایرانی از طریق برگزاری هفته های فیلم، موسیقی، نمایشگاه ، شب های شعر، چاپ و توزیع کتاب، بخشی از این دستاوردها بوده است. اما این همه برای نیازهای امروز کافی نیست. کسانی که با مسایل فرهنگی در روابط بین الملل آشنا هستند می دانند با وجود آوازه بلند وشهرت فراوان، ایران نزد برخی ازملت ها به طور دقیق و مشخص معرفی نشده است.
    همین مسأله درمورد اسلام و انقلاب اسلامی صدق می کند. در بسیاری ازمحافل علمی وفرهنگی، آثار و مشاهیر ایران و اسلام را به عرب ها و ترک ها نسبت می دهند. ایران درکشوری مانند قرقیزستان به عنوان دموکرات ترین جمهوری تا زمان سقوط رئیس جمهور پیشین آن ( عسگرآقایف ) ـ که خود چهره فرهنگی بود ـ نمایندگی فرهنگ نداشته واکنون نیزندارد. همچنین در ازبکستان که حدود 4 میلیون تاجیک زندگی می کنند عملاً از خدمات فرهنگی ج.ا. ایران تنها بدلیل عدم وجود موافقت نامه فرهنگی بین دو کشور خبری نبوده وتنها دریکی دوسال اخیر اقدام هایی صورت گرفته است.
    برای اینکه ابزار نفوذ جمهوری اسلامی ایران که به آن اشاره شد فرسودگی و کندی به به خود نگیرد و فاصله با رقبای دیگر کمتر شود لازم است:
   
    1) برای هر کشور متناسب با خاستگاه های فرهنگی، پیشینه روابط فرهنگی برنامه های کوتاه و بلند مدت تدوین شود.
    
    2) در اعزام سفیران و رایزنان فرهنگی و سایر نیروهای اجرایی باید اولویت را به عناصر کارآمد و دلسوز، آشنا به زبان منطقه و صاحب نظر در مسایل فرهنگی و بین المللی داد. با نگاهی مقایسه ای به کارنامه برخی از نمایندگی های سیاسی و فرهنگی در قبل و بعد از انقلاب اسلامی این خلأ همچنان محسوس است.
   
    3) توافق و یکسان نگری وزارت امور خارجه با سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی نسبت به اهمیت و موقعیت این منطقه از جهان (آسیای مرکزی و قفقاز) و دخالت دادن سایر دستگاه های فرهنگی کشوردر امر مشارکت در عرصه سیاست و فرهنگ ضرورت دارد.
    4) تلفیق فعالیت های فرهنگی با امور اقتصادی از راه فعالیت نهادهای غیردولتی و شرکت های خصوصی مددکار دولت خواهد بود و از نظر تأثیرگذاری و هزینه مقرون به صرفه است.
   
    5) پرهیز و اجتناب از اقدام های غیررسمی در حوزه دین و ماندگار کردن فعالیت های فرهنگی حضور جمهوری اسلامی ایران را دردرازمدت تضمین می کند.
   
    6) زیر نظر داشتن فعالیت های رقبا در منطقه و ایجاد توازن در انجام مبادلات فرهنگی با هر یک از کشورها ونیزتوسعه توریسم فرهنگی نتایج ثمربخشی درپی خواهد داشت.
   
    7) استفاده ازهمه ظرفیت های موجود درعرصه بین الملل مانند سازمان یونسکو، مؤسسه فرهنگی اکو و سازمان کنفرانس اسلامی، فعالیت های فرهنگی وآموزشی ج.ا.ایران را تقویت خواهد کرد.
   
   
    1ـ به نقل از سخنان رایزن فرهنگی ج ایران در تاجیکستان در نشست فرهنگی با کارشناسان اداره فرهنگی آسیای مرکری و قفقاز مرداد 84.
    2- وزارت امورخارجه آمریکا ـ دایره دموکراسی حقوق بشر ـ اینترنت 7 اکتبر 2002.
    3ـ مجموعه مقالات فرهنگی شماره 17 ـ دی ماه 1381 ـ رایزنی فرهنگی سفارت ج.ا.ایران ـ آنکارا
    4ـ مجله چشم انداز ـ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ـ فروردین 1382.