نجف؛ مرجع حوزه‌های علمیه

اگر قرار باشد برای فقه امروز شیعه یک مرجع فکری معرفی کرد، این مرجع، از جمله حوزه علمیه نجف است. آغاز روند شکل‌گیری این حوزه را می‌توان مهاجرت شیخ طوسی(قرن5) از بغداد به نجف دانست. شهر نجف که پیش از شیخ طوسی تنها عدّه‌ای از شیعیان را در خود جای داده بود، با ورود شیخ به آکادمی علوم اسلامی-شیعی تغییر شکل داد. حوزه نجف، متأثّر از شیخ طوسی و استاد وی شیخ مفید، در ابتدای آغاز به کارش فضای رادیکالی نداشت و عالمان شیعه سعی در برقراری ارتباط با علمای سنّی مذهب داشتند. کتاب الخلاف شیخ طوسی یکی ار نتایج همین روند است.
 
تا مدّت‌ها پس از شیخ طوسی حوزه نجف پویایی سابق را نداشت؛ چرا که گستره علمی شیخ و منش اخلاقی علمای شیعه، باعث می‌شد کمتر کسی جرات نقد آرای وی را پیدا کند. این فضا با شوکی که ابن ادریس حلّی با نظریات عقل‌محور به اجتهاد وارد کرد، شکسته شد. حوزه نجف پس از شیخ طوسی همیشه به یک میزان پویا نبود و در بعضی زمان‌ها حوزه علمیه کربلا، کاظمین و حلّه فعّالیت بیشتری داشتند. امّا وجود مرقد امام اوّل شیعیان در نجف، باعث شد هیچگاه این حوزه از محوریت نیفتد. ضمن آنکه امنیّت بیشتر این شهر برای شیعیان به حفظ کتب منبع و کتابخانه‌های شیعه در این شهر کمک می‌کرد.
 
حوزه نجف، تا حدود دو قرن پیش از علامه وحید بهبهانی، به شدّت مشی اخباری داشت، امّا با آمدن بهبهانی از ایران به نجف، اخباریّون جای خود را به اصولیّون دادند و همین مشی به عنوان مشی غالب اکثر عالمان شیعه تا امروز نیز ادامه پیدا کرده است. بهبهانی تنها عالم ایرانی نبود که به نجف رفت، بلکه بسیاری از عالمان نجف را ایرانی‌تبارانی تشکیل می‌دادند که برای فعالیت‌های علمی به آنجا نقل مکان کردند. اساتید بزرگ مطرح در فقه امروز شیعه، ایرانیانی هستند که به حوزه نجف رفتند و نفوذ فارس‌زبانان به حدّی بود که تدریس دروس به زبان فارسی حتّی در بین اساتیدی که اصالت عرب هم داشتند، مرسوم بود.
 
این مساله در کنار نبود مرجع دینی برجسته در ایران، قدرت سیاسی بزرگی به علمای نجف داده بود. حضور میرزای شیرازی که از شاگردان شیخ انصاری در نجف بود، در سیاست ایران و اعلام فتوای تاریخی تحریم تنباکو به علمای نجف نشان داد که تا چه حد در بین توده مردم ایران نفوذ دارند. همین امر، موجب پیشگامی علما در مشروطه شد. میرزای نایینی که رهبر تئوریک مشروطه محسوب شده و آخوند خراسانی که بیشتر جنبه مدیریت را به عهده داشت، با ورود به بازی سیاست می‌رفتند تا قدرت سیاسی حوزه نجف را به اوج خود برسانند.
 
امّا پس از شکست مشروطه این حوزه به شدّت سرخورده شد. میرزای نایینی در سفری که به قم داشت، دستور جمع‌آوری کتاب تنبیه الامّة را صادر کرد و برای جلب نظر مقدّسین قم فتاوای شدیداً سنّتی داد. وی در کنار سید ابوالحسن اصفهانی، دیگر عالم بزرگ حوزه نجف با رضاشاه دیدار کرد. ارتباط فکری نجف و قم، تأثیر این شکست را به قم کشاند و علّت اصلی مخالفت شدید آیت‌الله‌العظمی بروجردی با ورود حوزه قم به سیاست را باید در همین ناکامی‌ها و رکود حوزه نجف جست و جو کرد. رفته‌رفته حوزه نجف بازهم خود را یافت و اوج حضور دوبار روحانیون این حوزه را در انقلاب 1920 و به روش مسلّحانه شاهدیم. امّا این حرکت روحانیون نیز با شکست روبرو شد.
 
پس از این ضربه، دیگر شاهد فعّالیت خاصّ سیاسی در این حوزه نیستیم و حوزه علمیه نجف عملاً به سمت رکود فعالیت سیاسی-مبارزاتی رفت که این مساله تأثیر خود را بر مبانی نظری فقهی گذاشت و شاهد عالمانی هستیم که عملا مشی عرفی‌گرا را پیش گرفتند. امّا با این وجود این حوزه هیچگاه دچار رکود حیات علمی نشد و فقهایی مانند آیت‌الله خویی به میدان آمدند که باعث شدند برتری علمی نجف بر قم حفظ شود. بررسی آرای خویی یکی از کارهای اصلی در تمام دروس خارج فقه و اصول امروز قم است.
 
عدم وابستگی مالی حوزه علمیّه نجف به قدرت‌های دولتی باعث استقلال بیشتر این حوزه شده است که نتیجه آن اتخاذ تدابیر مالی محکمتری از سوی عالمان حوزه نجف است. آیت الله سیستانی، امروز یکی از متنفّذترین رهبران شیعی محسوب می‌شود که در بیشترنقاط دنیا به جذب نیرو می‌پردازد. نباید فراموش کرد که اگرچه حوزه نجف، امروزه از پویایی کمتری برخوردار است، امّا این مساله به معنی بی‌رغبتی عالمان شیعی برای بازگشت به حوزه نجف نیست. بلافاصله پس از آزادی عراق که فضای امن‌تری نسبت به امروز بر این کشور حاکم بود، بحث بازگشت بعضی از مراجع مطرح قم به نجف، به صورت کاملا جدّی مطرح شد و مطمئنّا با بازگشت امنیّت به عراق پویایی سابق را بازخواهد یافت.