گفتمان سیاسی میرزا
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
میرزای شیرازی را به اعتبار نوشته‌ها و عملکردش می‌توان در زمره فقهایی دانست که قائل به «ولایت عامه»اند؛ به این معنا که هیچ موضوعی از حیطه ولایت فقها خارج نیست و ولایت محدود به امور حسبیه نمی‌باشد. اعتقاد به اعمال ولایت در حوزه امور عمومی و مصالح اجتماعی مسلمین از جمله ویژگی‌های این نوع ولایت است. این نظریه بر این باور مبتنی است که فقیه همان جایگاه را در امور اجتماعی و سیاسی دارد که امام معصوم داراست و فقها در تدبیر امور جامعه (از جمله امور سیاسی) مشروعیت لازم را دارا هستند.
اقدام میرزای شیرازی در جریان تحریم امتیاز تنباکو و موضع‌گیری‌های سیاسی ایشان در قبال مهمترین مساله مملکتی نشان از حاکمیت این باور در اندیشه میرزا دارد. او در نامه‌ای که خطاب به ناصرالدین‌شاه می‌نویسد، رعایت سکوت را خلاف حقوق ملت و دین و دولت دانسته، اجازه مداخله اتباع خارجه در امور داخلی کشور و رفت‌وآمد آنها با مسلمین و اجرای امتیاز تنباکو را منافی صریح قرآن مجید، نوامیس الهیه، موهن استقلال دولت و نظام مملکت و موجب پریشانی ملت عنوان می‌کند.
میرزا با روشن‌بینی تمام و با مطرح کردن توان مردم در رویارویی با مشکلات می‌نویسد:
«نگذارید کارتان به آنجا بکشد که وقتی ملجا شوید و بخواهید دست توسل به دامن ملت بزنید، ملت را دیگر نمانده باشد. هنوز تا وقت است، دولت را اگر در حقیقت رفع این فتنه و دفع این غائله ممکن نیست، به ملت واگذار کند تا ملت خود درصدد رفع این غائله برآید. دولت اگر از عهده جواب بیرون نتواند آمد، ملت از جواب حسابی عاجز نیست.»
تاکید برتوانایی و قدرت ملت بر مقابله با دولت در این نوشتار قابل توجه و تامل است. از طرف دیگر اظهار قاطعانه میرزا مبنی بر اینکه «اگر دولت از عهده فسخ قرارداد بر نمی‌آید، من به خواست خدا آن را برهم می‌زنم»، مبین قاطعیت وی در جهت اعمال ولایت در حوزه‌ای ورای حوزه‌های محدودی است که برخی فقها بر آن تکیه می‌کردند.
نکته مهم در دیدگاه‌های میرزای شیرازی علیه امتیاز تنباکو، جهت‌گیری ضدسلطه خارجی است. زمانی این مبارزه معطوف به مقابله با ناصرالدین شاه شد که شاه از قبول درخواست میرزا برای لغو امتیاز سربرتافت. از نظر میرزا، شاه موظف به پایبندی به قواعد شرع و حقوق ملت بود و در صورت عدم توجه به این دو موضوع، وظیفه علما با حمایت مردم مبارزه علیه شاه جهت تمکین شاه به انجام این دو وظیفه بود.
از نظر میرزا، مرزبانی کشور جهت حفظ استقلال و مطاوعت رعیت، اعلا کله ملت و رفاه عموم رعیت، حفظ دین و دولت، نشر عدل و ترقیه حال رعیت، محافظت حدود دولت و ملت و بسط امن و امان و رعیت‌پروری از جمله وظایف پادشاه در مقابل مردم است.
هرچند مبانی و اساس اندیشه میرزا ریشه در فقه شیعه داشت، ولی نکته مهم به‌کارگیری واژگان و مفاهیم جدیدی غیر از مفاهیم سابق همچون «حفظ بیضه اسلام» و نظایر آن بود. مفاهیمی همچون استقلال دولت، نظام، مملکت و خصوصا واژه ملت که بارها در نوشته‌های میرزا مورد استفاده قرار گرفت، حکایت از تحول جدیدی در عرصه سیاسی – فکری جامعه، خصوصا اندیشه و باور فقها در به کارگیری واژگان جدید و توجه به رای و نقش مردم در تصمیمات سیاسی است.
پیاده کردن این باور در عمل در جریان قیام تنباکو و نهضت ضدرژی از مشخصه‌های بارز میرزای شیرازی است. این قیام، به عنوان اولین اعتراض و قیام گسترده مردمی علیه سلطنت مطلقه ناصرالدین‌شاه و روند رو به تزاید امتیازات به بیگانگان هم حکایت از جایگاه ولایت و رهبری یک فقیه شیعه در بسیج و هدات یک حرکت اعتراضی علیه حکومت دارد و هم نشان از نقش مردم و نظر ملت در اعمال تقدیر و سرنوشت خود و هم نمایانگر اعتقاد یک فقیه به اهمیت جایگاه مردم در تغییر وضع موجود.
اقدام میرزای شیرازی در جریان تحریم امتیاز تنباکو و موضع‌گیری‌های سیاسی ایشان در قبال مهمترین مساله مملکتی نشان از حاکمیت این باور در اندیشه میرزا دارد. او در نامه‌ای که خطاب به ناصرالدین‌شاه می‌نویسد، رعایت سکوت را خلاف حقوق ملت و دین و دولت دانسته، اجازه مداخله اتباع خارجه در امور داخلی کشور و رفت‌وآمد آنها با مسلمین و اجرای امتیاز تنباکو را منافی صریح قرآن مجید، نوامیس الهیه، موهن استقلال دولت و نظام مملکت و موجب پریشانی ملت عنوان می‌کند.
میرزا با روشن‌بینی تمام و با مطرح کردن توان مردم در رویارویی با مشکلات می‌نویسد:
«نگذارید کارتان به آنجا بکشد که وقتی ملجا شوید و بخواهید دست توسل به دامن ملت بزنید، ملت را دیگر نمانده باشد. هنوز تا وقت است، دولت را اگر در حقیقت رفع این فتنه و دفع این غائله ممکن نیست، به ملت واگذار کند تا ملت خود درصدد رفع این غائله برآید. دولت اگر از عهده جواب بیرون نتواند آمد، ملت از جواب حسابی عاجز نیست.»
تاکید برتوانایی و قدرت ملت بر مقابله با دولت در این نوشتار قابل توجه و تامل است. از طرف دیگر اظهار قاطعانه میرزا مبنی بر اینکه «اگر دولت از عهده فسخ قرارداد بر نمی‌آید، من به خواست خدا آن را برهم می‌زنم»، مبین قاطعیت وی در جهت اعمال ولایت در حوزه‌ای ورای حوزه‌های محدودی است که برخی فقها بر آن تکیه می‌کردند.
نکته مهم در دیدگاه‌های میرزای شیرازی علیه امتیاز تنباکو، جهت‌گیری ضدسلطه خارجی است. زمانی این مبارزه معطوف به مقابله با ناصرالدین شاه شد که شاه از قبول درخواست میرزا برای لغو امتیاز سربرتافت. از نظر میرزا، شاه موظف به پایبندی به قواعد شرع و حقوق ملت بود و در صورت عدم توجه به این دو موضوع، وظیفه علما با حمایت مردم مبارزه علیه شاه جهت تمکین شاه به انجام این دو وظیفه بود.
از نظر میرزا، مرزبانی کشور جهت حفظ استقلال و مطاوعت رعیت، اعلا کله ملت و رفاه عموم رعیت، حفظ دین و دولت، نشر عدل و ترقیه حال رعیت، محافظت حدود دولت و ملت و بسط امن و امان و رعیت‌پروری از جمله وظایف پادشاه در مقابل مردم است.
هرچند مبانی و اساس اندیشه میرزا ریشه در فقه شیعه داشت، ولی نکته مهم به‌کارگیری واژگان و مفاهیم جدیدی غیر از مفاهیم سابق همچون «حفظ بیضه اسلام» و نظایر آن بود. مفاهیمی همچون استقلال دولت، نظام، مملکت و خصوصا واژه ملت که بارها در نوشته‌های میرزا مورد استفاده قرار گرفت، حکایت از تحول جدیدی در عرصه سیاسی – فکری جامعه، خصوصا اندیشه و باور فقها در به کارگیری واژگان جدید و توجه به رای و نقش مردم در تصمیمات سیاسی است.
پیاده کردن این باور در عمل در جریان قیام تنباکو و نهضت ضدرژی از مشخصه‌های بارز میرزای شیرازی است. این قیام، به عنوان اولین اعتراض و قیام گسترده مردمی علیه سلطنت مطلقه ناصرالدین‌شاه و روند رو به تزاید امتیازات به بیگانگان هم حکایت از جایگاه ولایت و رهبری یک فقیه شیعه در بسیج و هدات یک حرکت اعتراضی علیه حکومت دارد و هم نشان از نقش مردم و نظر ملت در اعمال تقدیر و سرنوشت خود و هم نمایانگر اعتقاد یک فقیه به اهمیت جایگاه مردم در تغییر وضع موجود.
تبلیغات
