تاملات توکویل در باب انقلاب فرانسه
آرشیو
چکیده
متن
آلکسی دو توکویل در یک خانواده اشرافی در نورماندی فرانسه متولد شد. پدرش از مقامات عالی‌رتبه حکومت سلطنتی وقت فرانسه بود و به بالاترین لایه‌های ممتاز حکومت فرانسه تعلق داشت و چیزی نمانده بود که در جریان انقلاب فرانسه سرش زیر گیوتین انقلابیون رود. اما پس از سقوط ناپلئون و احیای حکومت پادشاهی در فرانسه، پدر توکویل دوباره مواهب و امتیازات سابق را بازپس گرفت. از آنجا که مادر توکویل به دلیل بیماری آموزش ابتدایی فرزندش را به عهده کشیش سالخورده‌ای به نام «آبه لزو» واگذار نمود، رفتار کشیش موجب شد تا توکویل بر خلاف انتظار که اشراف‌زاده بود آزادمنش بارآید. توکویل سال‌های 1831 و 1832 به آمریکا سفر کرد.
قصد اولیه توکویل مطالعه نظام جزائی آمریکا بود، اما دوران اقامت و مطالعات گسترده در آمریکا ذهن توکویل را به قلمروهای وسیع‌تری رهنمون شد. کشف خصوصیات شگرف نظام سیاسی و اجتماعی آمریکا چیزی بود که در کتاب مشهور توکویل موسوم به دموکراسی در آمریکا به بار نشست. این کتاب در دو جلد جداگانه به سال‌های 1835 و 1840 منتشر شد و از آثار مهم و کلاسیک اندیشه سیاسی به‌شمار می‌رود.
علاقه توکویل به سیاست در اوایل تنها جنبه نظری و فکری داشت. اما سپس به فعالیت‌های سیاسی عملی نیز کشانده شد. او چندین بار به عنوان نماینده منتخب مردم در شوراهای شهری و نیز پارلمان فرانسه شرکت کرد و پس از انقلاب فوریه 1848 یکی از اعضای موثر و مرکزی پارلمان این کشور بود. توکویل دوران کوتاهی نیز به سمت وزیر خارجه فرانسه منصوب شد اما پس از کودتای لویی ناپلئون بناپارت دوران حیات سیاسی او پایان یافت. زیرا او این کودتا را مورد حمایت قرار نداد.
توکویل در سال‌های پایان عمر دوباره به سیاست از منظر فکری روی آورد و با علاقه‌مندی به تکمیل نظریات و بازنویسی آثار تئوریک خود مشغول شد. توکویل قبل از مرگ موفق به اتمام اولین قسمت کتاب بزرگ خود درباره انقلاب فرانسه شد. این کتاب در سال 1856 یعنی سه سال قبل از مرگ توکویل انتشار یافت. در این کتاب توکویل به تحلیل عمیق پیش‌شرط‌های ایدئولوژیک و اجتماعی انقلاب فرانسه پرداخت.
توکویل در نیمه نخست قرن نوزدهم زیست و اندیشید و شاهد روشن‌بین جامعه‌ای بود که از پس رویدادهای طوفانی انقلاب فرانسه زاده شد. اما توجه به اندیشه‌ها و آثار او بیشتر در نیمه دوم سده بیستم رونق گرفت و در این دوران بود که او در مقام یکی از بنیانگذاران جامعه‌شناسی امروزین و نیز به عنوان متفکری سیاسی که نماینده برجسته نگرش لیبرال محسوب می‌شود اهمیتی روزافزون یافت و تحلیل‌ها و نکته‌بینی‌های پژوهشگرانه او در باب جامعه و ساختار سیاسی فرانسه و مقایسه آن با آمریکای آن زمان دستاورد‌های ارزنده‌ای در زمینه دانش اجتماعی و سیاسی شمرده شدند.
امروزه نشانه‌ای از زوال موفقیت درخشان کتاب «دموکراسی در آمریکا» که به عنوان راهنمای جهانی دولت مردمی مدرن در هر دو سوی اقیانوس اطلس مورد اذعان است، دیده نمی‌شود: برعکس اعتبار کتاب دیگر توکویل یعنی «رژیم سابق و انقلاب» مورد تردید است و این کار تاریخی را هنوز بسیاری افراد تلاش بی‌موقع «مردی درهم شکسته» (به قول شلدون ولین) می‌شمرند که مشارکت حیاتی‌اش در نظریه سیاسی به پایان رسیده بود.
شاهد تایید اشتیاق عمومی به کتاب دموکراسی در آمریکا این است که از سال 2000 به بعد سه ترجمه انگلیسی از این کتاب انجام شده است. اما در هر صورت پرسش رابطه بین دو اثر عمده توکویل (دموکراسی در آمریکا و رژیم سابق و انقلاب) گشوده باقی می‌ماند: آیا آمریکای توکویل تنها شبحی از آنچه بود که فرانسه باید می‌بود یا در آینده نه‌چندان دور باید می‌شد؟ جالب‌ترین جنبه در کتاب «رژیم سابق و انقلاب» فقدان نوستالژی در کار توکویل است.
آنچه میان سایر مورخان معاصر انقلاب، فراسوی برنامه‌های فکری و وفاداری ایدئولوژیک‌شان، مشترک بود مجذوب شدن آنها به موضوع مورد مطالعه‌شان یعنی درام انقلاب و بالاتر از همه به دنیایی که انقلاب نابود کرده بود، با یادگارهای اسطوره‌ای، مناسک و مراسم باشکوه آن بود. توکویل دلایل شخصی محکم‌تری از اغلب افراد داشت تا نسبت به انقلاب حالتی عاطفی داشته باشد: پدربزرگ مادری او، مالبرانش وزیر، با گیوتین اعدام شده بود و والدین خودش به زحمت از سرنوشت مشابهی گریختند.
توکویل در هر دو اثر مهم خود از روشی جامعه‌شناسی و بررسی تاریخ سود می‌برد و نه از متد فلسفی. توکویل در آثار فوق به تحلیل مشخص نهادهای سیاسی و اجتماعی می‌پردازد و با ذکر نمونه‌های مشخص در جستجوی نشان دادن آن است که اختلاف ارزشها و هدف‌ها چگونه در رفتار نهادهای سیاسی بازنمایی می‌گردد. شیوه استدلال توکویل تحلیلی و کاربرد مثال‌های تاریخی است. اما در همه تحلیل‌ها و نمونه‌آوری‌های تاریخی او می‌توان متفکری را دید که از به خطر افتادن آزادی‌ها و امکانات عمومی جامعه در هراس و نگرانی است.
حلقه مرکزی اندیشه توکویل این است که هر چیز در جامعه مدرن که به تازگی از سد اشرافیت گذشته، می‌تواند موجب به خطر افتادن آزادی شود و چیزی شکننده‌تر از این آزادی یافت نمی‌شود. دل‌مشغولی اصلی اندیشه توکویل این است که ساز و کارهایی بیابد تا خطر آسیب‌رسانی به آزادی فردی را به کمترین میزان ممکن برساند. توکویل در کتاب «انقلاب فرانسه» به توصیف رودررویی یک «جامعه خیالی» با یک «جامعه واقعی» می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه جامعه خیالی اهل فکر و ادب توانست بر جامعه واقعی غلبه کند.
این «جامعه خیالی» که در ذهن و آرمان روشنفکران انقلابی فرانسه وجود داشت، بنا به تز اصلی توکویل اهمیت تعیین‌کننده‌ای در انقلاب فرانسه داشت و در عمل توانست مناسبات اجتماعی فرانسه را دگرگون کند. هر دو کتاب توکویل اهمیتی کم‌سابقه یافتند و به مراجع مهم و کلاسیک ادبیات سیاسی جهان تبدیل گردیدند
قصد اولیه توکویل مطالعه نظام جزائی آمریکا بود، اما دوران اقامت و مطالعات گسترده در آمریکا ذهن توکویل را به قلمروهای وسیع‌تری رهنمون شد. کشف خصوصیات شگرف نظام سیاسی و اجتماعی آمریکا چیزی بود که در کتاب مشهور توکویل موسوم به دموکراسی در آمریکا به بار نشست. این کتاب در دو جلد جداگانه به سال‌های 1835 و 1840 منتشر شد و از آثار مهم و کلاسیک اندیشه سیاسی به‌شمار می‌رود.
علاقه توکویل به سیاست در اوایل تنها جنبه نظری و فکری داشت. اما سپس به فعالیت‌های سیاسی عملی نیز کشانده شد. او چندین بار به عنوان نماینده منتخب مردم در شوراهای شهری و نیز پارلمان فرانسه شرکت کرد و پس از انقلاب فوریه 1848 یکی از اعضای موثر و مرکزی پارلمان این کشور بود. توکویل دوران کوتاهی نیز به سمت وزیر خارجه فرانسه منصوب شد اما پس از کودتای لویی ناپلئون بناپارت دوران حیات سیاسی او پایان یافت. زیرا او این کودتا را مورد حمایت قرار نداد.
توکویل در سال‌های پایان عمر دوباره به سیاست از منظر فکری روی آورد و با علاقه‌مندی به تکمیل نظریات و بازنویسی آثار تئوریک خود مشغول شد. توکویل قبل از مرگ موفق به اتمام اولین قسمت کتاب بزرگ خود درباره انقلاب فرانسه شد. این کتاب در سال 1856 یعنی سه سال قبل از مرگ توکویل انتشار یافت. در این کتاب توکویل به تحلیل عمیق پیش‌شرط‌های ایدئولوژیک و اجتماعی انقلاب فرانسه پرداخت.
توکویل در نیمه نخست قرن نوزدهم زیست و اندیشید و شاهد روشن‌بین جامعه‌ای بود که از پس رویدادهای طوفانی انقلاب فرانسه زاده شد. اما توجه به اندیشه‌ها و آثار او بیشتر در نیمه دوم سده بیستم رونق گرفت و در این دوران بود که او در مقام یکی از بنیانگذاران جامعه‌شناسی امروزین و نیز به عنوان متفکری سیاسی که نماینده برجسته نگرش لیبرال محسوب می‌شود اهمیتی روزافزون یافت و تحلیل‌ها و نکته‌بینی‌های پژوهشگرانه او در باب جامعه و ساختار سیاسی فرانسه و مقایسه آن با آمریکای آن زمان دستاورد‌های ارزنده‌ای در زمینه دانش اجتماعی و سیاسی شمرده شدند.
امروزه نشانه‌ای از زوال موفقیت درخشان کتاب «دموکراسی در آمریکا» که به عنوان راهنمای جهانی دولت مردمی مدرن در هر دو سوی اقیانوس اطلس مورد اذعان است، دیده نمی‌شود: برعکس اعتبار کتاب دیگر توکویل یعنی «رژیم سابق و انقلاب» مورد تردید است و این کار تاریخی را هنوز بسیاری افراد تلاش بی‌موقع «مردی درهم شکسته» (به قول شلدون ولین) می‌شمرند که مشارکت حیاتی‌اش در نظریه سیاسی به پایان رسیده بود.
شاهد تایید اشتیاق عمومی به کتاب دموکراسی در آمریکا این است که از سال 2000 به بعد سه ترجمه انگلیسی از این کتاب انجام شده است. اما در هر صورت پرسش رابطه بین دو اثر عمده توکویل (دموکراسی در آمریکا و رژیم سابق و انقلاب) گشوده باقی می‌ماند: آیا آمریکای توکویل تنها شبحی از آنچه بود که فرانسه باید می‌بود یا در آینده نه‌چندان دور باید می‌شد؟ جالب‌ترین جنبه در کتاب «رژیم سابق و انقلاب» فقدان نوستالژی در کار توکویل است.
آنچه میان سایر مورخان معاصر انقلاب، فراسوی برنامه‌های فکری و وفاداری ایدئولوژیک‌شان، مشترک بود مجذوب شدن آنها به موضوع مورد مطالعه‌شان یعنی درام انقلاب و بالاتر از همه به دنیایی که انقلاب نابود کرده بود، با یادگارهای اسطوره‌ای، مناسک و مراسم باشکوه آن بود. توکویل دلایل شخصی محکم‌تری از اغلب افراد داشت تا نسبت به انقلاب حالتی عاطفی داشته باشد: پدربزرگ مادری او، مالبرانش وزیر، با گیوتین اعدام شده بود و والدین خودش به زحمت از سرنوشت مشابهی گریختند.
توکویل در هر دو اثر مهم خود از روشی جامعه‌شناسی و بررسی تاریخ سود می‌برد و نه از متد فلسفی. توکویل در آثار فوق به تحلیل مشخص نهادهای سیاسی و اجتماعی می‌پردازد و با ذکر نمونه‌های مشخص در جستجوی نشان دادن آن است که اختلاف ارزشها و هدف‌ها چگونه در رفتار نهادهای سیاسی بازنمایی می‌گردد. شیوه استدلال توکویل تحلیلی و کاربرد مثال‌های تاریخی است. اما در همه تحلیل‌ها و نمونه‌آوری‌های تاریخی او می‌توان متفکری را دید که از به خطر افتادن آزادی‌ها و امکانات عمومی جامعه در هراس و نگرانی است.
حلقه مرکزی اندیشه توکویل این است که هر چیز در جامعه مدرن که به تازگی از سد اشرافیت گذشته، می‌تواند موجب به خطر افتادن آزادی شود و چیزی شکننده‌تر از این آزادی یافت نمی‌شود. دل‌مشغولی اصلی اندیشه توکویل این است که ساز و کارهایی بیابد تا خطر آسیب‌رسانی به آزادی فردی را به کمترین میزان ممکن برساند. توکویل در کتاب «انقلاب فرانسه» به توصیف رودررویی یک «جامعه خیالی» با یک «جامعه واقعی» می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه جامعه خیالی اهل فکر و ادب توانست بر جامعه واقعی غلبه کند.
این «جامعه خیالی» که در ذهن و آرمان روشنفکران انقلابی فرانسه وجود داشت، بنا به تز اصلی توکویل اهمیت تعیین‌کننده‌ای در انقلاب فرانسه داشت و در عمل توانست مناسبات اجتماعی فرانسه را دگرگون کند. هر دو کتاب توکویل اهمیتی کم‌سابقه یافتند و به مراجع مهم و کلاسیک ادبیات سیاسی جهان تبدیل گردیدند
تبلیغات
