شهامت قربانی جهالت

شادروان دکتر سید حسین فاطمی، وزیر امور خارجه دولت ملی دکتر مصدق بود که پس از کودتای 28 مرداد 1332، بعد از یک دوره کوتاه زندگی مخفی، دستگیر شد. ابتدا در هنگام ورود به ساختمان فرمانداری نظامی تهران در حالی که مامورین نظامی او را احاطه کرده بودند، مورد هجوم چاقوکشان رژیم قرار گرفت و به شدت مجروح شد. اما به جای انتقال وی به بیمارستان و تحت درمان قراردادنش، او را به بازداشگاه بردند، در فاصله کوتاهی پس از آن بدون محاکمه، بدون وکیل، در حالی که بیمار بود، روی برانکارد به میدان تیر برده شد و تیر باران گردید.

فاطمی یک روزنامه‌نگار و شخصیت فعال سیاسی و یک دیپلمات برجسته بود، او روزنامه‌نگاری را به عنوان یک حرفه علمی، انتخاب و تحصیلات دانشگاهی خود را در فرانسه، در همین رشته به پایان رسانیده بود. اما علاوه بر این، ویژگی‌های یک روزنامه‌نگار متعهد را داشت. او به منافع ملی، به مصالح کشور و حقوق مردم متعهد بود. روزنامه و روزنامه‌نگاری را در خدمت این آرمان‌ها و ارزش‌ها قرار داده بود. او همراه با علم و تخصص در حرفه خود و تعهد به آرمان‌ها و ارزش‌های ملی، از شجاعت نیز برخوردار بود. او غوغاسالار نبود. اما می‌دانست که ترس و محافظه کاری برای یک روزنامه‌نگار متعهد، معادل سازش و مرگ است. شجاعت دکتر فاطمی را می‌توان بعد از بازداشت و در جریان اعدام ملاحظه کرد. او در حالی که بیمار و از زخم‌های ناشی از حمله چاقوکشان رنجور بود و تب داشت برخوردش با نظامیان و مامور دربار شجاعانه و باشهامت بود.هیچ علامتی که نشانه ترس و وحشت او باشد در رفتار و سخنانش دیده نشد. به هنگام اجرای حکم تیربارانش، در آخرین دم، سخنانی را ایراد کرد، که خود حاکی از روحیه متوکل و ایمان سرشار او بود.او خطاب به افسرانی که او را احاطه کرده بودند، گفت مرگ انواع و اقسام دارد و او به پیروی از جدش، حسین‌بن‌علی مرگ با شرافت را انتخاب کرده است.

شادروان فاطمی با بینش سیاسی عمیق و واقع‌بینانه خود، به درستی می‌دانست که حفظ استقلال کشور، با حضور و نفوذ استعمار انگلیس در بسیاری از نهادهای حکومتی ممکن و میسر نیست. بنا بر این او بطور جدی و موثر در جنبش ملی شدن نفت حضور پیدا کرد. بنا به گزارش دکتر مصدق، دکتر فاطمی پیشنهاددهنده اصلی و اولیه طرح ملی شدن صنعت نفت در ایران بوده است. اما در کشوری، نظیر ایران، استبداد داخلی یا دروازه ورود استعمار خارجی است یا خود به دست خارجی تاسیس شده است. بنابراین موفقیت در مبارزه با سلطه و سیطره انگلیس بدون مبارزه با شاه و دربار امکان پذیر نبود. در یک دوره کوتاهی دکتر مصدق سعی کرد با استفاده از روانشناسی شاه و عقده‌ای که وی از نقش انگلیس در سلطنت پدرش و خودش داشت، او را به حمایت از جنبش ملی وادار سازد. اما نفوذ ایادی انگلیس در دربار شاه آنقدر عمیق بود، که دکترمصدق در هدف خود موفق نشد.
 
بنابراین بخشی از دکترین سیاسی دکتر فاطمی مبارزه با دربار شاه بود و او در تمام دوران خدمتش در پست دکتر مصدق، قبل از آن، بعد از آن، از این بخش از مبارزه غفلت ننمود. مقالات تحلیلی وی در روزنامه باختر امروز گواه بر مواضع روشن او و قدرت تحلیل او از مسایل سیاسی کشور و نقش آگاهی بخش اوست. بهمین دلیل بود که شاه و ایادی دربار کینه عمیقی از او به دل گرفته بودند. بطوری که قبل از کودتای 28 مرداد 1332، فاطمی بیش از همکاران دکتر مصدق مورد بغض و کینه درباریان و آماج جنگ سیاسی – روانی و شایعه سازی با هدف ترور شخصیت قرار داشت. و در نهایت طرح ترور او به دست یک نوجوان بی‌تجربه و ناآگاه به اجرا گذاشته شد. تبلیغات سوء علیه دکتر فاطمی به آن اندازه بود که تنها بعد از دستگیری و اعدام او برخی پذیرفتند که او واقعا یک خدمتگذارصادق به ایران و وفادار به دکتر مصدق و آرمان نهضت ملی ایران بود. دکتر فاطمی به عنوان یک سیاستمدار و دیپلمات، از اوضاع بین‌المللی و مناسبات جهانی آگاهی کافی و لازم را داشت.
 
او اولین کسی بود، که به عنوان وزیر امور خارجه دولت ملی در سفری به بغداد، طرح تشکیل یک گروه بین‌المللی از کشور‌های بی‌طرف در جنگ سرد را مطرح کرد. پیگیری نظر و پیشنهاد دکتر فاطمی، بعد‌ها منجر به تشکیل جنبش غیر متعهد‌ها گردید. موازنه منفی، یا موازنه عدمی سیاست استراتژیک رهبران مستقل و ملی ایران، از امیر کبیر گرفته تا مدرس و مصدق بود. اما سیاست بی‌طرفی مثبت دولت دکتر مصدق در روابط بین‌المللی در عصر جنگ سرد، ابتکار دکتر فاطمی بود. معنا و مفهوم بی‌طرفی مثبت در روابط بین‌المللی این بود که منافع و امنیت ملی ایجاب می‌کند که ایران در منازعات جهانی و جنگ سرد وارد نشود و از هیچ طرف جانبداری نکند. اما بکوشد تا با طرف‌های درگیر در جنگ سرد روابط دوستانه متقابل داشته باشد.

 هنگامی که دکتر فاطمی ترور شد ضارب نوجوان، خام‌تر و ناآگاه‌تر از آن بود که خود بتواند در حق فاطمی داوری کند و او را مستحق مرگ بداند. او آلت دست چه کسانی بود؟ رهبران سابقه‌دار فدائیان اسلام، در زندان بودند، هیچ یک از اعضای این گروه با پیشنهاد ترور فاطمی موافقت نکرده بودند.
پس چه کسانی حکم قتل دکتر فاطمی را داده بودند؟ دکتر فاطمی کدام منکری را، جز همکاری صادقانه با دکتر مصدق برای ملی کردن نفت و قطع نفوذ انگلیس در ایران و مبارزه با فساد دربار، مرتکب شده بود که مستوجب قتل باشد؟ داستان ترور دکتر فاطمی و نقش دربار و سیدضیاء الدین طباطبایی و واسطه مبادله پول برای این ترور را در جای دیگری شرح داده‌ام (یکسو نگری تاریخی و بی‌انصافی در حق روشنفکران – روزنامه جامعه شماره‌های 80و81 مورخ 11 و 12 خرداد 1377.) از آن زمان بیش از نیم قرن گذشته است، ضارب نوجوان، ناآگاه آن روز، مردی سالخورده و جا افتاده شده است.
 
او می‌بایستی تا امروز درباره انگیزه خود و یا کسانی که او را به انجام این ترور تحریک یا اغوا کردند، توضیحاتی می‌داد- او که با مرحوم دکتر فاطمی دشمنی و کینه شخصی نداشت؟ پس باید بگوید بر چه اساسی دست به ترور یک انسان فرهیخته زده بود؟ برنامه‌ریزان ترور فاطمی و تحریک‌کنندگان ضارب وی، بطور قطع از احساس مذهبی خام و توسعه نیافته او بهره‌برداری کردند. این یک اصل شناخته شده است که احساس مذهبی، یا احساس سیاسی بدون بینش یا بصیرت سیاسی و یا مذهبی، در هر حال فاجعه‌آفرین است. احساس سیاسی و مذهبی کور و خام و توسعه نیافته، موجب می‌شود که فرد نتواند فرق میان علی (ع) و دشمنانش را بشناسد، علی را می‌کشد و گرفتار حکومت ظلم و جور می‌شود. احساس مذهبی بدون بصیرت و بینش فاجعه کربلا ایجاد می‌کند. احساس مذهبی خام در عصر انقلاب الکترونیک و رسانه‌های جمعی به فاشیسم یا استبداد متکی به پوپولیسم می‌انجامد. یاد شادروان دکتر سید حسین فاطمی و تمامی خدمتگذاران به میهن را گرامی می‌داریم.