نقش رسانه ها در تحریف اخبار خاورمیانه

مقدمه
    رسانه ها و انتقال اخبار بدون شک در دنیای کنونی که عمده ترین بخش انتقال اخبار را رسانه ها بر عهده گرفته اند، به هیچ وجه نمی توان از تأثیرات شگرف رسانه بر جهت دادن به اخبار و وقایع موجود چشم پوشی کرد. شاید مقایسه قدرت تأثیر رسانه با بمب اتم قدری اغراق آمیز باشد. اما بدون شک هم اکنون به هیچ عنوان نمی توان قدرت و نقش رسانه را در شکل دهی به افکار عمومی انکار نمود و در واقع باید پذیرفت که «وسایل ارتباط جمعی، ابزاری اجتماعی-فرهنگی به معنای عالی آن هستند» (ساروخانی،1382: 100). «مک لوهان»، تئوریسین رسانه ها، رسانه ها را به سرد و گرم تقسیم می کند. از نظر او یک تفاوت عمده میان رسانه های گرمی مثل رادیو، ماهواره و... و رسانه سردی چون تلفن وجود دارد. از نظر وی وقتی که رسانه ای بتواند یکی از حواس انسانی را امتداد بخشد و حساسیت بالایی را ایجاد سازد، رسانه گرم خوانده می شود. هر چند در این تحقیق بیشتر آنچیزی که مد نظر است رسانه گرم می باشد، اما به هر حال از تأثیرات رسانه های سرد نیز نباید غافل ماند. به طور کلی آنچه مهم است این است که رسانه ها این روزها توانسته اند خود را به زندگی ما تحمیل کنند و حضور آنها را در تمام زوایای زندگی به هیچ عنوان نمی توان انکار نمود. شکل های مختلف رسانه ها را همگی به خوبی می شناسیم (از کتاب و روزنامه گرفته تا رادیو و تلویزیون، ماهواره، اینترنت و ... همه و همه جزو دنیای رسانه ای قرار می گیرند).
    هم اکنون بخش عظیمی از حجم تبلیغات را رسانه های مختلف بر عهده دارند و غالبا مشاهده می شود که این رسانه ها از لابلای این تبلیغات به دنبال جهت دهی افکار عمومی به سمت و سوی خاصی هستند. با مراجعه به این وسایل ارتباط جمعی متوجه می شویم که تعداد فراوانی از آنها از ابزار اغراق، دروغ، ارائه تصویر غلط و ... بهره می گیرند غالبا مشاهده می شود که این رسانه ها به دنبال ارائه چهره ای حق به جانب از خود و گروه های مورد حمایت و ارائه تصویری منفی از مخالفان هستند.
    اما موضوع بسیار مهم در بحث رسانه ها، همان تحریف، بزرگ نمایی و یا کوچک نمایی اخبار است که با بهره گیری از ابزارهای ذکر شده صورت می گیرد و در این راه استخدام لغات و واژه هایی که هر کدام بار معنایی و ارزشی خاصی را به ذهن متبادر می سازند بسیار مرسوم و متداول شده است، برچسب زدن به مردم، گروه ها، نهادها و اغراق در مورد رفتار آنها، بهره گیری از نمادها یا واژگانی خاص، نماهنگ های تأثیرگذار، لغات جذاب و.... نیز بخش اعظمی از تلاش های رسانه ها برای انعکاس اخبار بر طبق جهت گیری های مورد توجه آنها می باشد.
    بدون شک بسیاری از ما الفاظی مانند اسلام افراطی، خشونت طلبی، گروههای تروریسیتی، استعمار، استکبار، مظلوم، مترقی، عقب افتاده و... را بارها و بارها از اخبار مختلف شنیده ایم. که قطعا استخدام چنین الفاظ ارزشی که هر کدام بار معنای خاص خودش را دارد، در مورد کشورها، گروهها، افراد و... هر کدام با هدف خاصی وضع می شود. «آرون دیویچ» از دانشکده ارتباطات دانشگاه واشنگتن از این کار به نام بازی های کلامی نام می برد و این عمل را در سه جهت می داند:
    اول: نامگذاری منفی (برچسب زدن به مردم، گروهها و نهادها و... به روش منفی)
    دوم: نامگذاری مثبت (اسم گذاری روی مردم، گروه ها، نهادها و... به روشی مثبت).
    سوم: حسن تعبیر (استفاده از واژه هایی که خیال مخاطب را راحت می کند!) (جنگ تبلیغات، 1382: 56).
    به کارگیری این تکنیک ها در میان بسیاری از رسانه های کنونی متداول شده است و دیگر علاوه بر الفاظ بهره گیری رسانه ها از نمادها و تصاویر خاص (که شاید اصلا هیچ ارتباطی با اصل موضوع نداشته باشد) مثل پخش صدای اذان بعد از نشان دادن تصاویر قتل و کشتار و یا نشان دادن صدای ناله ها و فریادهای یک کودک بعد از ورود نیروهای آمریکایی به عراق.
    اما تکنیک دیگری که در رسانه ها به کار برده می شود، از آن به نام روش «شهادت گونه» نام برده می شود، نیز خود از روش های تأثیرگذار است که در رسانه ها مورد استفاده قرار می گیرد تا ذهن مخاطب را به آن سمت و سویی که خود می خواهند جهت دهند. خلاصه اینکه رسانه ها با توجه به کارکردهای ذکر شده و میزان تأثیرگذاری فراوانی که بر افکار عمومی دارند از سوی گروه ها و مراجع متعددی در راستای جریان سازی ها و یا ایجاد پیش زمینه و شکل دهی جنگ و صلح و ... مورد استفاده قرار می گیرند و لذا برای تحقق این اهداف این مراجع ممکن است به فراخور نیاز از هر کدام از روشهای ذکر شده در فوق بهره ببرند. اما مسلما تحریف اخبار و انحراف افکار عمومی از کنه واقع از سوی رسانه ها، مسأله ایست که هرگز نمی توان مورد غفلت واقع گردد.
    
    1- خاورمیانه
    پیش از آنکه به مسأله موردی تأثیر رسانه ها بر تحریف و بزرگنمایی اخبار در خاورمیانه پرداخته شود، لازم است که اشاره و توضیح مختصری درباره خود منطقه داده شود: منطقه خاورمیانه ای که در آن زندگی می کنیم، منطقه ای از صحرای شبه جزیره عربستان تا سرزمین شام و ایران و ترکیه را دربر می گیرد! این منطقه از دیرباز حائز اهمیت فراوان و مورد توجه بوده است. اما وجود مسایل متعددی این منطقه را حساس تر کرده است که از انجمله: اول: وجود ادیان، مذاهب و فرق مختلف و دوم وجود ذخایر عظیم طبیعی و به ویژه نفت، می باشد.
    وجود ادیان مختلف، فرقه ها و حتی مذاهب مختلف عاملی بوده است که تنشها و درگیری های فراوانی را ایجاد کرده است. چه اختلافاتی که بین مذاهب مختلف اسلامی (شیعه و سنی) وجود دارد و چه اختلاف هایی که ریشه دینی و ایدئولوژیک دارد مانند جنگ اعراب و اسراییل اما ذخایر طبیعی و خصوصا نفت، از دیرباز مورد توجه بسیاری از کشورهای غربی به این منطقه بوده است و باعث شده است تا بسیاری از آنها با لباس خیرخواهانه و به اشکال گوناگون حضور خود در منطقه را تداوم بخشند و همین توجهات مضاعف به این منطقه باعث به وجود آمدن تنشهای فراوانی شده است. البته در اینجا به دنبال این نیستیم که به بررسی موشکافانه علل و عوامل وجود این اختلافات بپردازیم و به همین نگاه کوتاه بسنده می کنیم. و اگر بخواهیم برای ادعای خود هم شاهد مثالهایی بیاوریم نیازی نیست که به حافظه خود فشار بیاوریم. وجود نیروهای غربی، خصوصا آمریکایی در منطقه، ورود و خروج مستمر ناوهای آمریکایی، اشغال افغانستان و عراق، دخالت های آشکار در بسیاری از کشورهای منطقه، طرح خاورمیانه بزرگ (در یک لباس خیرخواهانه) و ... همه حاکی از عطف توجه به خاورمیانه می باشد.
    
    2- تأثیر رسانه ها بر اخبار خاورمیانه
    با توجه به اینکه این منطقه کانون توجهات فراوانی از دیرباز بوده و هست و مناقشات فراوانی نیز بر سوابق منطقه و یا در خود منطقه وجود داشته است و لذا ابزارهای متعددی نیز در این مناقشات مورد استفاده قرار می گیرند، اما یکی از مهمترین این ابزارها، رسانه می باشد. حجم گسترده تبلیغات داخلی و خارجی در این منطقه هم اکنون به وضوح مشاهده می شود. هر چند خود منطقه یک کانون بحران خیز می باشد که شاهد درگیری های فراوان قومی و مذهبی می باشد. لکن تبلیغات رسانه ای و پوشش بیش از حد انتظار اخبار این منطقه، اوضاع را در این منطقه حساس و حساس تر کرده است و رسانه های متعدد در داخل و خارج این منطقه با توجه به وابستگی ها و خط فکری های موجود در آنها، اوضاع را بر طبق تفسیر خودشان به تصویر می کشند از دید برخی این رسانه ها گروهی تروریست هستند و ظالم و متجاوز و همان عده با 180 درجه اختلاف، افرادی قربانی تروریست و غیور و ... از سوی رسانه های رقیب به تصویر کشیده می شوند.
    
    2-1- سابقه تاریخی تحریف اخبار در منطقه
    از گذشته های بسیار دور، حکمرانان این منطقه برای تقویت و حمایت اقلیتها و ایجاد فشار از طریق آنها بر حکومت های رقیب، از اهرم تبلیغات و تحریف بهره می بردند. چنانکه «بابک خرم دین» از سوی امپراتور روم فردی صالح که قابلیت رهبری را دارد شناخته می شد و یا اینکه قرامطه و ... از سوی مصری ها با نام گروه های اسلامی شناخته می شدند و یا اینکه گروه های معارض در دوره قاجاریه، از سوی حکومت عثمانی به نام آزادیخواه شناخته می شدند و به بهانه وحدت اسلامی مورد حمایت قرار می گرفتند (گلی زاده، 1383: 42). اما از وقتی که پای استعمارگران به خاورمیانه باز شد آنها هم فضا را مناسب دیدند و برای تداوم حضور خود سعی کردند که از همین فضا حداکثر استفاده را ببرند و لذا از همان بدو ورود، اخبار خاورمیانه را به گونه ای جلوه می دادند که تأمین کننده منافعشان باشد. به عنوان مثال مسایل اختلافی میان فرق، ادیان و مذاهب و به ویژه اختلاف شیعه و سنی را بزرگ جلوه می دادند و این مسأله را می توان از گفتار و کردار آنها به خوبی دریافت (به عنوان مثال مستر «همز» که جاسوس انگلیس در کشورهای اسلامی بود می گوید: یک بار با برخی از رؤسای خود در وزارت مستعمرات، موضوع اختلاف شیعه و سنی را مطرح کردم و بدیشان گفتم که اگر مسلمین معنی زندگی را می دانستند در صدد اتحاد و وحدت بر می آمدند، ناگهان رئیس جلسه سخنم را قطع کرد و گفت: تو باید آتش اختلاف بین مسلمانان را دامن بزنی نه اینکه آنها را به وحدت کلمه و رفع اختلافات موجود دعوت کنی) (همفر، 1379: 31).
    لذا درگذشته هم هر چند دسترسی به وسایل ارتباط جمعی کم بود، لکن بحث تبلیغات، تحریف اخبار و اغراق در اخبار و... برای دست یابی به مقاصد متعدد وجود داشت.
    
    2-2- رسانه ها و تحریف اخبار در دنیای کنونی
    با ظهور و بسط اقسام مختلف رسانه در منطقه و جهان، به تبع تبلیغات، تحریفات و بزرگنمایی ها شکل وسیع تر و جدید تری به خود گرفتند. بعد از پی بردن به عمق نفوذ رسانه ها بر افکار عمومی، این رسانه ها به سنگر مبارزاتی گروه ها و کشورهای رقیب بدل گردیدند. توجه به اخبار و مسایل خاورمیانه روند رو به رشدی را در میان رسانه های مختلف جهان داشته است. ضمن اینکه خود رسانه هایی که در داخل منطقه هستند نیز رشد چشمگیری داشته اند. هم اکنون، رسانه ها و خبرگزاری های بزرگ دنیا، بخش عمده ای از اخبار خود را به حوادث خاورمیانه اختصاص می دهند که BBC، CNN و... نمونه های پرقدرتی از این رسانه ها هستند اما کانال های ماهواره ای بسیاری به زبان های مختلف خصوصا انگلیسی، عربی و فارسی در کشورهای خاورمیانه مشغول به فعالیت هستند که تقریبا کل خاورمیانه به اضافه پاکستان و ... را هم تحت پوشش قرار می دهند. شبکه های تبلیغ مسیحیت که همه از طریق ماهوار ه پخش می شوند و شبکه های فارسی زبانی که از لندن و لوس آنجلس پخش می شوند، و اصل مبارزه با مذهب یا مذهب ستیزی را برگزیده اند (حسن خانی، 1385: 9). به این مجموعه شبکه هایی چون الجزیره، المنار و العالم و... را هم که اضافه کنیم تا حدی به حجم و وسعت تعداد رسانه هایی که اخبار منطقه را تحت پوشش می دهند (سوای رادیو و تلویزیون و شبکه های داخلی و...) پی خواهیم برد. و لذا به جرأت می توان گفت که یکی از کانونی ترین مراکز توجه خبری جهان را باید منطقه خلیج فارس دانست. تمام رسانه هایی که نام برده شد، هر کدام با اهداف و مقاصد خود تأسیس شده اند و غالبا در خدمت یک تفکر حامی هستند.
    اما با کمی دقت متوجه می شویم که در انعکاس اخبار شاید در هیچ کجای دیگری به اندازه خاورمیانه شاهد بازی های کلامی (به قول ارون دیویچ) نباشیم، چرا که در سرتاسر انعکاس اخبار در خاورمیانه شاهد وجود نام گذاری های مثبت، منفی و حسن تعبیرهایی هستیم که سه عامل عمده بازیهای کلامی از دید «دیویچ» هستند. همین بهره گیری از بازی های کلامی در مقاطعی چنان شدت می یابد که وقایع را بسیار بغرنج تر از آنچه که واقعا می باشد به تصویر می کشند و گاهی هم حوادثی مهم و پر اهمیت در لا به لای اخبار دیگر به گونه ای بیان می گردند که اندک توجهی را به خود جلب نمی نمایند.
    به هنگام توجه به اخبار خاورمیانه به الفاظ فراوانی همچون تروریسم، مستعمره، اسلام افراطی، متجاوز، اسلام ستیزی، عقب افتادگی، رژیم، شورش، فقر اقتصادی، امنیت، قربانی، انتحار و شهادت طلبی و ... بر خواهیم خورد که انگار سرنوشت این منطقه با این مسایل گره خورده است. گروهی را که شبکه های وابسته به غرب تروریسیتی می دانند و از کوچکترین حرکت آنها به عنوان یک عملیات تروریستی پردامن سخن به میان می آورند، رسانه های وابسته به کشورهای اسلامی آنها را شهادت طلب و قربانی تروریسم می دانند و...
    
    3- مطالعه موردی
    در جنگ عراق، رسانه ها قبل و بعد از جنگ تصویری تمام عیار از وقایع عرضه نکردند. یکی از عوامل مهم زمینه سازی برای جنگ خود رسانه های غربی بودند که همواره خطر صدام و بمب های هسته ای وی را متذکر می شدند و لذا به نظر می امد چنین خطر بزرگی باید کنترل یا از میان برداشته شود، هر چند بعدها کذب ادعای آنان مشخص گردید لکن نتیجه ای که باید از آن می گرفتند را در آن مقطع به دست آوردند. در خلال جنگ هم چنین بود. بسیاری از زوایای این جنگ منعکس نگردید. آنان که تا آن زمان کشته شدن چند نفر را قتل عام می دانستند کمتر سخنی از تعداد کشتگان در این جنگ به میان آوردند و این در حالی است که رسانه های رقیب، به گونه ای دیگر با این مسأله برخورد کردند. کمی به عقب تر بر می گردیم و گفته خود را با یک مثال عینی دیگر پی می گیریم. در سال 1990 گزارشی مخابره شد که طبق آن سربازان عراقی در شهر کویت با خاموش کردن گرمخانه موجب مرگ کودکان را فراهم آوردند. می اوکین (که تحقیقات او درباره سوء استفاده از رسانه در جنگ خلیج فارس در روزنامه «گاردین» چاپ شد) از ملاقات خود با پرستاران بیمارستان می گوید . پرستاران از شنیدن چنین اخباری بسیار تعجب کردند و معلوم شد که منبع این خبر دختر 15 ساله سفیر کویت در واشنگتن است، او در مقام پرستار به کنگره ایالات متحده معرفی شد. ولی در واقع سالها بود که در کویت زندگی نمی کرد (جنگ تبلیغات و رسانه ها، 1382). خود «اوکین» می گوید همیشه داستانی در مورد کشته شدن کودکان ذکر می شود. تأثیر این کار خبیث جلوه دادن دشمن است و ضرورت برای اقدام فوری، چنانکه دیگر جایی برای فعالیت دیپلماتیک نباشد. البته این به معنای دفاع از رژیم سابق عراق نیست. بلکه بیان نمونه ای از تأثیر روانی رسانه ها می باشد. اما نمونه های دیگری هم می توان نام برد که رسانه ها در این زمینه فعال بوده اند: مثلا اوضاع و احوال سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خاورمیانه چندان مطلوب نیست. نظام های توتالیته، فقر اقتصادی و فرهنگی هم در این منطقه مشاهده می شود، اختلافات متعددی هم در بین گروهها، مذاهب و غیره وجود دارد. لکن هنگامی که این اخبار را از دید رسانه های خاصی بنگریم، اوضاع را بسیار وخیم تر و وحشتناک می بینیم و لذا تسریع در اجرای طرح خاورمیانه بزرگ یا بزرگتر برای ما ضروری می نماید. از جمله دیگر موارد مهم تحریف خبر باید به مسأله فلسطین و اسرائیل اشاره کرد. «رابرت فیسک» خبرنگار روزنامه ایتالیایی ایندیپندنت و نویسنده کتاب « جنگ بزرگ» بر سر تمدن «فتح خاورمیانه» به بخشی از این تحریفات اشاره می کند: او شادمان است که خاورمیانه را ترک می کرد. زیرا دیگر مجبور نبود واقعیات را مطابق ذائقه افراد خاصی تغییر دهد. او می گوید نمی توان «دیوار حایل» را که از دیوار برلین هم بلندتر است دیوار نامید و به واژه حصار امنیتی باید اکتفا نمود. در عوض اگر کودکی فلسطینی به علامت اعتراض به سمت حامیان این دیوار سنگی بیاندازد عمل او را باید جنون آمیز منعکس نمود و فلسطینیان هم که در مقابل این عمل اعتراض می کنند نیز از دید برخی رسانه ها مردمی شرور خوانده می شوند. وی در پایان می گوید چرا نباید یک مستعمره را مستعمره و یک اشغال را آنــگونه که هست توصیف نماییم و دیوار را دیوار بنامیم (فیسک،1384: 1).
    اما تبلیغات رسانه ها چه از جنبه مثبت داخلی و چه از جنبه منفی بسیار وسیع خارجی در مورد ایران را هم سالهاست که شاهد هستیم و آخرین نمونه های آن مربوط به جریان پرونده هسته ای ایران و همچنین ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد است (مراجعه شود به تحلیلهای سی ان ان، بی بی سی، هفته نامه اکسپرس و...) که مجال و ضرورتی برای پرداختن به آن نیست.
    
    نتیجه گیری
    کوتاه سخن آنکه منطقه خاورمیانه به لحاظ موقعیت خاص، ذخایر موجود، پراکندگی جمعیتی و وضعیت مذهبی و ... حائز اهمیت فراوان است و با پتانسیل بالایی که دارد به کشورهای منطقه این توانمندی را می دهد که به صورت بالقوه بتوانند موقعیت جهانی و منطقه ای بسیاری از قدرت های بزرگ را دچار چالش کنند. از طرف دیگر به خاطر حضور قدرت های بزرگ، منافع آنها با این منطقه عجین شده است و از سوی دیگر در خود منطقه هم در بین کشورها تضاد منافع فراوانی وجود دارد و فرضیه تحقیق بدین گونه ثابت می گردد که رسانه ها غالبا ابزاری در دست گروه ها و کشورهای خاص هستند برای تحقق اهداف خودشان. و لذا بسیاری از این رسانه ها از رسالت اصلی خود یعنی انعکاس واقع اخبار و بالا بردن سطح آگاهی مردم منحرف شده و در خدمت اربابان خود درآمده اند و اخبار و وقایع را آنگونه که به آنها دیکته می کنند منعکس می کنند و لذا در بسیاری از موارد، اندک مسایلی را آنچنان پرو بال می دهند که گویی واقعه ای بس عظیم اتفاق افتاده است و یا در انعکاس برخی اخبار چنان کوتاهی می کنند که انگار اصلا آنها را ندیده اند و یا خبری را آنچنان کم اهمیت جلوه می دهند که بدان توجهی نگردد.
    
    فهرست منابع و مآخذ:
    1- جنگ، تبلیغات و رسانه(1382)، نشریه سروش، شماره 1096.
    2- حسن خانی، محمد(1385)، ادیان و رسانه در خاورمیانه، تهران: مرکز پژوهشهای دانشگاه امام صادق (ع).
    3- خاطرات همز: جاسوس انگلیس در ممالک اسلامی(1379)، ترجمه محسن مویدی، تهران: امیرکبیر.
    4- ساروخانی، باقر(1382)، جامعه شناسی ارتباطات، تهران: انتشارات اطلاعات.
    5- فیسک، رابرات(1384)، آنگونه که نیست بگو- روایت «رابرت فیسک» از رفتار رسانه ها در قبال رویدادهای خاورمیانه، ترجمه محمدی، نشریه قدس 15/10/1384.
    6- گلی زاده، غلامرضا(1383)، خاورمیانه، منطقه ای استراتژیک در جهان اسلام، تهران: {بی نا
    
□