ظروف سفالین

شهر رقه، به عنوان یکی از مهمترین مراکز هنری سوریه، در قرون 12 و 13 میلادی، نقطه عطفی در هنر دوره ایوبی به شمار می رود. مطالعه مجموعه های موسوم به رقه، در موزه های سراسر دنیا، ویژگیهای منحصر به فرد و تکامل یافته ای را در نحوه ترسیم نقوش نشان می دهد. بویژه که در نحوه ترسیم نقوش جانوری، نگرش طبیعت گرایانه  تری نسبت به گذشته  (نقوش آثار یافت شده در تل مینیس)یافته اند. هنرمندان سوری با  بهره گیری از اصول بازنمایی نقوش، سعی بر به کارگیری تمهیدات بصری کارآمدی جهت ترسیم پویاتر نقوش، داشته اند. ترسیم جانوران و نقوش به نحوی که عامل حرکت را به مخاطب القا کند به عنوان شاخص ترین ویژگی این آثار است. که خود نشان از مطالعه، شناخت و تسلط کامل هنرمندان سوری در نمایش موجودات است. لذا در این مقاله سعی شده است، رویکرد نوین هنرمندان سوری در نمایش نقوش مطمح نظر قرار گیرد. رویکرد این پژوهش توصیفی تحلیلی است،گردآوری اطلاعات آن به شیوه اسنادی و با تکیه بر مطالعه نمونه های بی شماری که در گزاراین پژوهش بر اساس مطالعات اسنادی کتب تاریخی و آرشیو موزه های مختلف دنیا از جمله موزه متروپولیتن، موزه ویکتوریا آلبرت، موزه لوور، موزه فیتزویلیام، موزه اسمیتسونیان(گالری هنری فریر)، موزه ملی دمشق، موزه هنر سینسیناتی، موزه بروکلین، موزه آشمولین، موزه کلیولند، موزه هنری والترز بالتیمور، مجموعه دیوید و ... انجام شده است، لازم به ذکر است به جهت درک بهتر حالات و حرکات نقوش، تصاویر نمونه ها با نرم افزار (Corel DRAW Graphics Suite X7) خطی شده و نقوش جانوری از سایر نقوش زمینه جدا شده است، و نقوش برای مطالعه تحلیلی ویژگیهای بصری، مهیا شده استشات باستان شناسی و مجموعه های موجود در موزه ها، محفوظ می باشد، انجام شده است.

هنر ایران در سیر تاریخی خود از ویژگی های بی شماری برخوردار بوده است. حال در این پژوهش سعی شده با استناد به نقوش ظروف سفالین تمدن حصار به بررسی ویژگی های بصری نقوش به لحاظ ترکیب بندی در هنر سفال پیش از تاریخ ایران، پرداخته شود. دلیل انتخاب تمدن حصار، اهمیت سفال آن در بررسی روند عمومی سفال پیش از تاریخ ایران و همچنین در دسترس بودن گزارش حفاری و طبقه بندی منظم دوره های تمدنی آن است. لذا برای دستیابی به سیر تحول ویژگی های نقوش از تحلیل بصری استفاده می شود و نقش ظروف به واسطه شماری از ویژگی های بصری، مورد ارزیابی قرار می گیرد. پس از طی فرایند تحلیل و جمع بندی، نتایج حاصله نشان داد که در طی سه دوره تمدنی حصار، بعضی ویژگی های بصری ظروف نظیر پیوستگی نقوش، فضای پر و خالی، کادر و ترکیب بندی، یکسان بوده و تغییر نکرده، و ویژگی های دیگر نظیر نقش یکتا یا تکراری، ریتم و کیفیت خطوط، تغییر یافته اند. بنابراین سیر تحول ویژگی های نقوش در طول حدود 2500 سال، در چهار مورد ثابت و در سه مورد متغیر است؛ که این خود متضمن روند کند تحول ویژگی های بصری سفالینه های منقوش است و همچنین گویای صفت پایداری در هنر نقاشی روی سفال پیش از تاریخ در منطقه حصار می باشد.

هنر در هر دوره ای تحت تأثیر عوامل مختلفی شکل می گیرد و هنر دوره ی قاجار نیز از این قاعده مستثنی نیست. هنر این دوره که در دو شاخه درباری و عامیانه قابل تقسیم بندی است در قالب نقاشی، معماری، نگارگری و تذهیب بالأخص در شاخه هنر درباری مدنظر پژوهشگران قرار گرفته است. سفال دوره قاجار که در بسیاری از موزه ها و مجموعه های داخلی و خارجی موجود است بیشتر طبقه بندی و گونه شناسی شده و همانند سایر هنرهای این دوره از منظر هنر درباری موردمطالعه قرار گرفته و بازتاب هنر عامیانه بر روی این ظروف چندان موردمطالعه قرار نگرفته است. بر این اساس در این پژوهش تعداد 35 ظرف سفالین قاجاری متعلق به موزه خراسان بزرگ مورد مطالعه قرار گرفت. پرسش اصلی این پژوهش آن است که اعتقادات و باورهای عامیانه مردم در تولید و تزئین سفال عامیانه این دوره چه نقشی ایفا نموده و چه عوامل و انگیزه هایی موجب گرایش سفالگران این دوره به بهره گیری از مضامین عامیانه بر روی سفال ها شده است. برای بررسی این مسئله از روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی بهره گرفته شده است. این پژوهش نشان می دهد که به دلیل گسترش موج شیعه گری در کنار گرایش های ملی گرایانه در میان مردم، شاهد بازتاب این نقوش بر روی سفال های عامیانه این دوره هستیم. هرچند که روش اجرای این نقوش در بسیاری موارد از کیفیت مناسبی برخوردار نیست.