سفرهای سعدی

مقاله حاضر از بخش سعدی کتاب ادبیات ایران در زمان سلجوقیان و مغولان نوشته یان ریپکا خاورشناس اهل چکسلواکی برگزیده شده است. یان ریپکا سعدی را از محبوب ترین شعرای اخلاقی ادبیات فارسی و یکی از مشهورترین شعرای ایران با شخصیتی بشاش، خوش مشرب با کورسویی از بذله گویی شیطنتآمیز معرفی می نماید. وی در ادامه مقاله خود به بررسی زندگی سعدی و آثار و سفرهای وی می پردازد.

به رغم عنوان «ملاقات شیخ با اباقا» که در رسائل نثر سعدی جلوه گری می کند، چندان شوقی برای دیدار اباقا در سخن شیخ دیده نمی شود. امّا پیداست که تجدید ارادت و ابراز دوستی به برادران جوینی، مهم ترین عاملی است که سعدی را پس از زیارت مکّه به تبریز کشانده است. هدف این نوشتار، جستجو در چند و چون این ملاقات و نشان دادن علل بی رغبتی سعدی نسبت به دیدار خان است. این دیدار که سرانجام پس از تن زدن های سعدی و پافشاری برادران جوینی در فضایی سرد و بی رمق صورت گرفته با نصایحی تند و سخنانی نیش دار که از گله مندی شیخ حکایت دارد صورت می گیرد. سعدی سلطان مغول را در آینه چوپانی به تصویر می کشد که خراج ستانی او مزد چوپانی است و چنان چه رعیت را پاس ندارد لقمه ای است که چون جزیت گیری از مسلمانان بر خورنده گلوگیر است. نگارنده با جستجو در منابع تاریخی و ادبی دلایلی جسته است که نشان دهنده ناخشنودی سعدی از اباقا و علل ناخرسندی او است. از قضا این عوامل ریشه در رفتار اباقا و کارگزاران وی دارد. این عوامل عبارت اند از: 1- تحمیل مالیات های سنگین و گونه گون بر رعیت. 2- کج رفتاری شحنگان مغول با صاحب منصبان فارس و بی حرمتی به علما و صوفیان مورد علاقه سعدی. 3- گسترش بت پرستی و بودایی گری در ایران و رونق مسیحیت در پناه حمایت های ایلخانان در قلمرو اسلامی. 4- تلاش و کوشش گسترده هلاکو و فرزندش اباقا برای ریشه کنی دولت های اسلامی از جمله خلافت بغداد و دیگر دولت های محلّی. و این ها از نگاه تیزبین و نکته سنج سعدی دور نبود.