تهی دستان

تهی دستان شهری تبریز شامل کارگران روزمزد، دست فروشان، حمالان، برخی از لوطیان و جهّال، بیکاران، گدایان و حاشیه نشینان شهری و... بودند که با آغاز انقلاب مشروطیت به حمایت از آن برخاستند.آنان هرچند شناخت درستی از مشروطیت نداشتند، به امید رهایی از بی عدالتی ها و در جهت دستیابی به رفاه در زندگی به صف مشروطه خواهان پیوستند. با شکل گیری دستجات مجاهدان، گروهی از تهی دستان به صف مجاهدان ملحق شدند. برخی از آنان در جنگ ها شرکت کردند و عده ای نیز در ساختن سنگر و شکافتن دیوارها و نگهبانی و... مشروطه خواهان را یاری می کردند. هرچند آنان در شرایط سخت معیشتی قرارگرفتند، دست از حمایت مشروطیت برنداشتند. اینکه توده های تهی دست تبریز چگونه به حمایت از مشروطیت برخاستند و چه تأثیری در پیروزی مشروطه خواهان داشتند، موضوع بحث این مقاله است. تلاش می شود پاسخ این فرضیه روشن گردد که هرگاه توده های فقیر تحت رهبری نخبگان جامعه قرارگیرد، می توان با کمک آنان چنان نیروی قوی ای بسیج کرد که قادر به مقاومت در برابر هر قدرت نظامی باشند؛ چنان که تهیدستان تبریز با تحمل گرسنگی در برابر نیروهای محمدعلی شاه به سختی مقاومت کردند.

این مقاله با هدف مطالعه ای انتقادی بر کتاب «زندگی روزمره تهی دستان شهری (۱۳۹۰-۱۳۹۲)» نوشته علیرضا صادقی نوشته شده است. کتابی که حاصل پژوهش مقطع دکترای نویسنده است و اولین چاپ آن به پاییز ۱۳۹۷ بازمی گردد. این کتاب از مجموعه آثاری به شمار می رود که در سنت نظری-روشی آصف بیات نوشته شده و به گفته نویسنده در ادامه کتاب «سیاست های خیابانی» بیات که در سال ۱۹۹۷ میلادی نوشته شده، خوانش پذیر می شود. در این نوشته تلاش کرده ایم با رویکردی توصیفی- تحلیلی به نقد ساختاری و محتوایی کتاب حاضر بپردازیم. حاصل اینکه کتاب به لحاظ ساختاری، وفادار به اصول پژوهشی است و حاوی نتایجی بسیار مهم در شناخت تهی دستان شهری در دهه ۹۰. اما با این حال، نتایج حاصل از این مطالعه انتقادی نشان می دهد که هرچند اطلاعات و شواهد ارائه شده در کتاب که با روشی مردم نگارانه تحلیل شده اند، حکایت از عمق و ابعاد گسترده انجام این تحقیق دارند، اما واقعیت این است که کتاب از نمونه اصلی خود یعنی «سیاست های خیابانی» پا فراتر نگذاشته است. همچنین بی توجهی و کم رنگ نشان دادن نقش تهی دستان در بازتولید موقعیت فرودستی و بی نظمی های شهری نکته ای است که در طراحی و جمع بندی کتاب حاضر به چشم می خورد.

جماعت تهی دستان بخشی انکارناپذیر از حیات سیاسی و اجتماعی در دوره های مختلف تاریخی را شامل می شوند هر چند در تاریخ جایی برای آنان در نظر گرفته نشده باشد. سیاست و رویکرد دولتها درباره این جماعت و یا اگر بتوان گفت گروه اجتماعی موضوع بسیار مهمی است که کمتر یه آن پرداخته شده است. با شکل گیری حکومت صفوی و ایجاد حکومت متمرکز سیاست های حمایتی از تهی دستان جامعه در سراسر این دوره با انگیزه و اهداف گوناگون مورد توجه قرار گرفت. حکومت صفوی با کمک به تهی دستان از طریق ایجاد بناهای خیریه، وقف، اطعام، کمک های نقدی و ... سعی کرد تا حدودی از سختی زندگی محنت بار آنان بکاهند. در همین جهت این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال است که حکومت صفوی برای حمایت از تهی دستان چه سیاست هایی داشته و چه اهدافی را از اجرای این سیاست ها دنبال می کرد؟ بر این اساس، نتایج پژوهش حاکی از آن است دولت صفوی در ابعاد مختلف اجتماعی و اقتصادی از جمله با تأمین نیازهای تهی دستان جامعه، کمک به بهداشت آنان، تهیه و تأمین بسترهای رشد علمی و فرهنگی تهی دستان با تأسیس مدارس و غیره، تأثیر مهمی در بهبود وضعیت زندگی تهی دستان داشت. علاوه بر این، دولت صفوی در این دوره، در جهت اهدافی چون، زدودن فقر و تهیدستی، کسب مشروعیت سیاسی در میان توده ها و نشان دادن چهره ای خیرخواه و مذهبی از خود در کنار سایر اهداف سیاسی و اجتماعی، سیاست توجه و دستگیری از تهی دستان را دنبال می کرد.