نزهت القلوب

حاکمیت ایلخانان مغول بر ایران که در پی فتح بغداد و سقوط خلافت پانصد ساله ی عباسی صورت گرفت، پیامدهای مهمی در عرصه ی فرهنگ و سیاست ایرانیان بر جای نهاد که مهم ترین آن بازیابی هویّت ایرانی و خودآگاهی صاحبان دفتر و دیوان در زمینه ی وضعیت و موقعیت تاریخی و محدوده ی سرزمینی خویش است. حمدالله مستوفی قزوینی از جمله کسانی است که با نگارش آثار ارزشمند در تاریخ، جغرافیا و حماسه سرایی به احیای این هوّیت تاریخی کمک فراوان نمود. او در نزهت القلوبکه اثری جغرافیای است، سرزمین ایران را به عنوان کشوری باستانی با مرزهای مشخص در میانه ی جهان معرفی کرده و به معرفی ایالات آن می پردازد و در ظفرنامه که تاریخی منظوم به سبک فردوسی است، در احیای مفهوم ایران زمین و هویّت ایرانی تلاش فراوان نشان می دهد. در این اثر ارزشمند، بارها از ایران و ایرانیان یاد کرده و در ادامه ی راه خاندان جوینی و رشیدالدین فضل الله با محور قرار دادن ایران، به ایرانی ساختن حاکمان مغول و انطباق آن ها با شاهان باستانی ایران می پردازد. ظفرنامه نشان می دهد که آن چه در اندیشه ی مستوفی می گذرد، تداوم مفهوم ایران زمین براساس آیین شهریاری باستانی در دوره ی اسلامی و ایجاد یک رنسانس ایرانی- اسلامی است.

حمدالله مستوفی به عنوان یکی از مورخان جغرافی نگار عصر ایلخانی نقش مهمی در بسط و تکمیل منابع تاریخی و جغرافیای ایفا کرد. یکی از منابع مهم بر جای مانده از وی نزهت القلوب می باشد که اطلاعات مفیدی را نسبت به موقعیت جغرافیایی مناطق مختلف به دست می دهد. جغرافیای خلیج فارس به عنوان یکی از مناطق مهم و استراتژیک همواره مورد توجه جغرافی نگاران قرار گرفته است، که نزهت القلوب هم از آن ها مستثنی نیست. در این اثر به خوبی توجه خاصی به موقعیت خلیج فارس، بنادر، رودهای منشعب از آن، سرزمین ها و مناطق هم جوار آن شده است. اطلاعات حاصل از این اثر هم چنین تکمیل کننده دیگر متون جغرافیایی متقدم و متأخر است. در این پژوهش سعی بر این است که با روش توصیفی-تحلیلی جایگاه و موقعیت خلیج فارس از دیدگاه حمدالله مستوفی بررسی شود.