گردشگری معنوی

در شکل گیری سازمان فضایی شهرهای سنتی ایران همواره ارتباطی منطقی بین نقش فضاهای شهری و منظر آنها در مقیاس خرد و کلان برقرار بوده است. تعاریف مدرنیته و شکل گیری مناسبات نوین اقتصادی و اجتماعی منجر به ظهور کالبدی شد که ارتباط بین گذشته و حال فضاهای شهری را از هم گسست. این ناهمگونی به ویژه در بطن بافت های تاریخی با مرکزیت مذهبی منجر به گسست های اجتماعی و فاصله گرفتن آنها از جریان توسعه شهری شد. از سوی دیگر، روش های مداخله در بافت بلافصل این مراکز، در هر دورة زمانی، بسته به میزان درک ارزش و جایگاه کارکردی آنها از جانب مسئولین و کارشناسان، وزن متفاوتی به خود گرفت و همواره بین دو رویکرد حفاظت و توسعه در نوسان بوده است. سیر تحولات تاریخ شهر «ری» نشان می دهد استخوان بندی اصلی شهر که به حرم حضرت عبدالعظیم (ع) منتهی می شود، دارای مهم ترین ارزش های تاریخی و فرهنگی- مذهبی است که در کنار یکدیگر منظر ویژه ای را برای این منطقه به وجود آورده است. خیابان حرم به عنوان آستانة ورود به حرم، یک فضای جمعی در بافت سنتی شهر عبدالعظیم است که از دوره قاجار تاکنون کیفیت دسترسی به این مرکزیت را تعریف کرده است. اما در اجرای طرح «بهسازی» اخیر خیابان شمالی حرم تنها به آرایه بندی های فضا همچون کف سازی و جداره سازی پرداخته شده است و ا تداوم هویتی مکان از بین رفته است. در حالی که مفاهیمی مانند رعایت اصل سلسله مراتب، هنجارهای زیارت، قابلیت های محیط، پیشینة تاریخی و فرهنگی ـ اجتماعی و به ویژه تحلیل مکان های خرد رفتاری درون فضا به عنوان مبانی اصلی مداخله در منظر زیارتی باید مدنظر قرار گیرد.

جریان عظیم فرهنگی راهیان نور، یکی از پرمخاطب ترین عرصه های فرهنگی کشور با تأثیرگذاری مثبت در فرهنگ عمومی جمهوری اسلامی ایران و از مؤثرترین راه های مقابله با جنگ نرم دشمن و استفاده از ثروت غنی و سرچشمه قوی دوران دفاع مقدس است. این پژوهش ضمن معرفی گردشگری، گردشگری معنوی، گردشگری سیاه، گردشگری جنگ و راهیان نور، به نقش ویژگی های مختلف زندگینامه ای، معنوی و اعتقادی، حرفه ای، مدیریتی سرداران و شهدا در به ثمر رساندن درخت تنومند انقلاب و تربیت قهرمانان و نامورانی چون سردار قاسم سلیمانی می پردازد که چگونه در مقابل استبداد داخلی، استعمار و استثمار خارجی در دوران قبل و بعد از انقلاب قد علم کردند، نهضتی بزرگ برپا نمودند و طی دوران هشت ساله دفاع مقدس، روحیه مقاومت، جهاد و شهادت طلبی در اعماق جامعه - از مرکز کشور تا دوردست ترین روستا ها - رسوخ یافت. این جوان مؤمن، شجاع، هوشمند و تیزبین، طی چهل سال آنچنان جلوه کرد، خوش درخشید و در مسیر کمال به پیش رفت که سرانجام سکّه تأسیس مکتبی با نام او توسط رهبر فرزانه انقلاب اسلامی ایران زده شد تا پس از شهادت وی، مرقد مطهر او به مقصد جدید راهیان نور تبدیل شود.

ز آنجایی که امروز گردشگری مذهبی علاوه بر پیروان مذاهب و زائران، در میان گردشگران عادی گسترش یافته، توانسته است تا توجه پژوهشگران در این زمینه را به خود جلب کند. هدف این پژوهش بررسی روند جهانی پژوهش های گردشگری مذهبی و جریان های پژوهشی موجود و آتی در این زمینه است. در این پژوهش که مروری کمی بر پژوهش های گردشگری مذهبی است از روش کتاب سنجی و مصورسازی استفاده شده است. برای این منظور 412 مقاله پس از اعمال معیارهای ورودی و خروجی از پایگاه وب آو ساینس استخراج و با استفاده از نرم افزار وی او اس ویوئر مورد بررسی قرار گرفتند. یافته ها نشان می دهند که روند کمی انتشار و استناد به پژوهش ها صعودی بوده و در سال 2021 با تعداد 52 پژوهش و 2022 با 967 استناد بالاترین تعداد را داشته است. داده های توصیفی همچنین پر استنادترین مقالات، پژوهشگران، مجلات و دانشگاه ها را نشان دادند. یافته های تحلیل هم آیندی واژگان پرتکرارترین واژگان را نشان داد که بر این اساس واژگانی همچون گردشگری مذهبی، زیارت، گردشگری و گردشگری معنوی پرتکرارترین واژگان در این زمینه بوده اند. می توان گفت بیشتر تلاش های پژوهشی در این حوزه متمرکز بر مفهوم سازی و بیان تفاوت های گردشگری مذهبی و زیارتی و شناخت انگیزش مسافران در بافتار مذهبی بوده است. در نهایت، پژوهش های آتی این حوزه باید به سوی بازاریابی تجربی و تجربه گردشگر و همچنین منطق چیرگی خدمات و نظریه های برآمده از آن مانند هم آفرینی ارزش حرکت کنند.

با وجود رشد چشمگیر سفرهای زیارتی بین مقامات مذهبی، سیاسی، اجرایی و محققان دانشگاهی در ایران و جهان مناقشاتی در مورد تهدید زیارت از سوی الزامات بازار و شکلهای دیگر گردشگری وجود دارد. مقاله حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که آیا توسعه زیرساختها و جاذبه های تجاری اعم از مراکز اقامتی مدرنتر، مراکز تجاری و تفریحی شهر مشهد موجب زوال هویت زیارتی مشهد و تغییر انگیزه و رفتار مسافران مشهد شده یا خواهد شد؟ این پژوهش با رجوع به نظر خبرگان (شامل 23 پژوهشگر و صاحبنظر ایرانی حوزه های مرتبط)، تحلیلهایشان را به روش تحلیل مضمون، انتزاع، طبقه بندی و در قالب هفت مضمون توصیف کرده است. این نظرات با یافته های پژوهشهای تجربی و آرای نظریه پردازان این حوزه مقابله شده و در نهایت این نتیجه استنتاج شده است که اگرچه سازگاری کالبدی و زیبایی شناختی محدوده مشخصی در اطراف حرم امام رضا با هویت و کارکرد زیارتی منطقه باید در نظر گرفته شود، اما نه تنها نگاه ناب گرایانه به زیارت و زایر با واقعیتهای تاریخی و امروزین تطابق ندارد، بلکه شاهد تکثریابی کنشگران دینی و زایران هستیم. اغلب خبرگان حامی نوعی رویکرد کارکردگرا در توسعه فعالیتهای تجاری و تفریحی در مشهد بودند، بعضی مناقشه زیارت-گردشگری را اساسا مناقشه ای سیاسی دانستند و زیارت را به مثابه هویت پایه و مزیت رقابتی مشهد نسبت به سایر مقاصد میدانستند و از این رو خدشه بر هویت زیارتی مشهد در اثر توسعه فعالیتهای سوداگرانه و فراغتی را بعید می دانستند.