جنگ آب

راهبردهای دفاع سرزمینی از جمله موضوعات ملی است که در دستور کار غالب دولت ها قرار دارد. اسناد راهبردی در این مقوله بیشتر متأثر از موقعیت مکانی و فضائی هر سرزمین، توازن منطقه ای و ویژگی های طبیعی هر کشور بوده و خطوط کلی دفاع واحدهای سیاسی را شکل می دهند. ایران با ویژگی های متنوع جغرافیای سرزمینی، راهبرد دفاعی خاصی را به ما می آموزد. بکارگیری ویژگی های طبیعی به ویژه در مجاورت مرزهای پیرامونی ضمن ارائه راهبردهای کلی در مورد نحوه دفاع، نه تنها در مقیاس تاکتیکی می تواند تأثیرات عمیقی در طراحی و تصمیم گیری فرماندهان نظامی، نحوه انجام عملیات رزمی، بهره مندی مطلوب و بهره گیری از نیروها و تجهیزات داشته باشد، بلکه عاملی تأثیرگذار و مهم در نظریه پردازی های دفاعی نیز محسوب می شود. از میان راهبردهای دفاعی، نقش سیاست های دفاع غیرعامل با توجه به شیوه های متعدد دفاعی رایج، باید مدنظر طراحان وبرنامه ریزان آمایش سرزمینی نیز باشد زیرا این بخش از سیاست های راهبردی اگر چه با سیاست های امنیتی در ارتباط است ولی عملاً تأثیرات عمیقی بر برنامه های توسعه مناطق خواهد داشت. ویژگی های سرزمینی جلگه خوزستان امکانات مطلوبی را در جهت تدوین و بکارگیری شیوه دفاع غیرعامل به ما می آموزد و در این میان، راهبرد جنگ آب در صدر این گونه نظریه پردازی های دفاعی قرار دارد. بی تردید، تدوین چنین راهبردهایی (جنگ آب) می تواند بخش مهمی از محدودیت های تجهیزات، فن آوری و مدیریت ما را جبران نموده و به عنوان مکمل لایه های دفاع زمینی، در برخورد با تهدیدات منطقه ای و فرا منطقه ای پاره ای از نواحی محسوب شود. این ایده درواقع چیزی جز تئوریزه کردن انچه ایرانیان در دفاع هشت ساله خود در برابر عراق که بصورت تجربی انجام داده اند نیست وتنها با پردازش ان سعی شده است با استفتده از روش تحلیل راهبردی و با تکیه بر سیستم اطلاعات ج غرافیایی، رابطه ویژگی های سرزمینی خوزستان جلگه ای را با راهبردهای دفاع غیر عامل آب تدوین گردد. ازجمله نکات برجسته این تجارب میدانی میتوان به موارد ذیل اشاره نمود. - چها رچوبه اصلی مدل های دفاع غیر عامل آبی در خوزستان از بردارهای طبیعی گذشته روان آب ها پیروی میکند. - اصول بکارگیری دفاع غیرعامل آب در خوزستان جلگه با وجود یکسان بودن ظاهری فضای طبیعی آن، از یک الگوی واحد پیروی نمی کند. - پنج الگو و مدل متفاوت در مقیاس های متعدد می تواند در دفاع غیر عامل آب این ناحیه بکار گرفته شود که هرکدام در برابر نحوه عملیات و مقصود دشمن قابل تصمیم گیری است.

منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا کم آب ترین منطقه در جهان هستند. در این منطقه، سه رود بزرگ نیل، دجله و فرات و اردن وجود دارد و کشورهای ساحلی این رودها بر سر نحوه تقسیم آب و نوع سدبندی بر روی رود با یکدیگر اختلاف نظر دارند. این مقاله سعی در پاسخ به این سؤال دارد که آیا کمبود آب در خاورمیانه منجر به رقابت یا همکاری منطقه ای می شود؟ فرض اصلی مقاله این است که با توجه به مفروضات رئالیسم و نئورئالیسم و وجود اختلاف و تعارض بین کشورهای منطقه، کمبود آب در خاورمیانه منجر به تعارض و رقابت بین بازیگران این منطقه می شود. این مقاله بر واکاوی رودهای مشترک بین کشورهای مختلف در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا سامان یافته است. ماحصل پژوهش حاضر با توجه به روش توصیفی تحلیلی اشاره دارد که خاورمیانه و شمال آفریقا به دلیل واقع شدن در کمربند خشک و نیمه خشک جهان و رشد بی رویه جمعیت و همچنین عدم مدیریت صحیح آب و... با بحران کم آبی و بی آبی مواجه هستند و این بحران کم آبی منجر به همکاری و همگرایی کشورها در این حوزه نمی شود، بلکه با توجه به رویکرد رئالیستی و منافع محور منجر به رقابت و خصومت بین بازیگران می شود، به گونه ای که شاید بتوان از جنگ آب به عنوان جنگ های بعدی در منطقه خاورمیانه نام برد.

آب مهمترین عنصر حیاتی در زندگی انسان از عوامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، زیست محیطی و ... تأثیرگذار و تأثیر پذیر است. از یک سو کمبود منابع آب شیرین و از سوی دیگر توزیع ناهمگون مکانی و زمانی آن از نظر مقدار و مرزهای جغرافیایی موجب شده تا آب و تقسیم آن به یکی از موضوعات مهم در سطوح ملی و به ویژه فراملی در حوضه های آبریز فرامرزی تبدیل شود. در پژوهش حاضر به این مهم پرداخته شده که چگونه می توان از آب به عنوان سرچشمه حیات و عامل جنگ و خشونت ورزی به عنوان فرصتی برای نیل به صلح پایدار استفاده کرد؟ در پژوهش به جنگ های آبی در مقیاس های مختلف ابعادی، عاملیتی و مکانی پرداخته شده است. در روند این پژوهش 926 درگیری و جنگ شناسایی شد که در آن «آب» در سه نقش «عامل»، «سلاح» و «تلفات» ایفای نقش داشته است. نکته بسیار مهم آنکه عامل و محرک بیش از 30 درصد این جنگ ها آب بوده است. همچنین به واژه شناسی «صلح» پرداخته و در نهایت تعریف جامعی از «صلح پایدار آبی» با توجه به عوامل تأثیرگذار ارائه شد؛ چرا که با توجه به پژوهش ها و بررسی های انجام شده رسیدن به یک تعامل مثبت به ویژه در زمینه تخصیص آب های فرامرزی یکی از مهمترین دغدغه های طرفین مذاکرات آبی است.

 مسائل روزافزون هیدروپلیتیکی به یکی از مسائل راهبردی در روابط بین الملل تبدیل شده اند. درخصوص آب های فرامرزی، این مسائل به طور مستقیم تحت تأثیر مناسبات سیاسی و امنیتی بین دولت ها قرار می گیرند که می توانند راهبردهای سیاستی و امنیتی دولت ها را تحت تأثیر قرار دهند. در طول تاریخ، پارادایم های متفاوتی نسبت به مقوله مراودات هیدروپلیتیکی وجود داشته است که واکاوی آن ها از اهمیت بسزائی برخوردار است زیرا نمایان گر آن است که سیاست ها و راهبردهای اتخاذ شده در مناسبات هیدروپلیتیکی ریشه در چه نگرشی دارند، دارای چه نواقصی هستند و چگونه می توانند بهبود یابند. این مقاله، با ماهیت بنیادی-نظری و روش توصیفی-تحلیلی به تبیین بازتاب پارادایم های رئالیسم و لیبرالیسم و نظریات آن ها در مناسبات هیدروپلیتیکی می پردازد. نتایج مطالعات نشان می دهد به دلیل وجود رابطه درهم تنیده «سیاست، امنیت، هویت و آب»، تحلیل مناسبات هیدروپلیتیکی نیازمند فراپارادایمی اندیشیدن است زیرا هر پارادایم، تنها از زاویه ای خاص به این مناسبات می نگرد و انتخاب هر رویکرد می تواند تأثیر جدی بر نحوه تحلیل روابط و تبیین راهبردهای کشورها در مواجهه با مسائل هیدروپلیتیکی در نظام بین الملل داشته باشد.