بلشویک ها

در روابط ایران و رژیم نوبنیاد شوروی، در اواخر سال 1919و سال 1920انگاره ی غالب این بوده است که حمله ی نیروهای بلشویک تنها به خاطر حضور نیروهای دنیکین و نیروهای انگلیسی در دریای خزر و گیلان بوده است.نویسندگان این سطور در این پژوهش می خواهند این فرض را مطرح کنند که حمله ی بلشویک ها به انزلی، دلایل ایدئولوژیک و توسعه طلبانه داشته و حضور نیروهای دنیکین بهانه ای برای پنهان کردن اهداف واقعی ذکر شده در بالا بوده است.در لا به لای اسناد وزارت خارجه ی انگلستان مربوط به سال های یاد شده، واقعیات حمله ی بلشویک ها خود را نشان می دهند.هم چنین اثر بدیع مویسی پرسیتس که متاسفانه توجه اندکی به آن و بر اساس اسند بایگانی وزارت خارجه ی شوروی سابق نوشته شده است، مطالب مهمی درباره ی پژوهش ما دارد.با بررسی اسناد یاد شده به کمک منابع دیگر، مشخص می شود که بلشویک ها در جهت تحقق آرمان بلندپروازانه ی صدور انقلاب به شرق به ایران یورش بردند.این حمله موجب شد ایران گام در نظم نوین بین المللی گذاشته و مساله را به جامعه ی ملل بکشاند.اسناد مشخص می کنند که ایران تلاش زایدالوصفی برای احقاق خود انجام داد اما این مذاکرات اقتصادی لندن-مسکو بود که ایران و انگلستان را از شر دولت نوبنیاد شوروی خلاص کرد.باری، پژوهشگران بر آنند که با بررسی اسناد وزارت خارجه ی انگلستان به کمک برخی اسناد ایرانی، منابع تحقیقی و اساسا"" با روش کتابخانه ای پرتوی هرچند اندک بر گوشه ای مهم در روابط ایران و شوروی بیندازند.

جنبش جنگل در حیات سیاسی–نظامی خود، مراحل متفاوتی را ازسر گذراند. جان مایه این جنبش، مخالفت با حضور استعمارگران روس و انگلیس و ضدیت با استبداد داخلی بود. رهبر فرهمند آن، میرزاکوچک خان، از مشروطه طلبان متدینی بود که حیات شخصی خود را وقف پیشبرد اهداف جنبش کرد. با وقوع انقلاب کمونیستی در روسیه، جنبش جنگل که دوره فتور خود را می گذراند، وارد مرحله جدیدی از تکاپوهای خود شد. به نظر می رسید انقلاب بلشویکی با اهداف آرمان گرایانه خود، جنبش را از رکود نجات داده است؛ اما روند رویدادهای بعدی نشان داد که جنبش به شدت دچار تضادهای ژرف در هویت ایدئولوژیک و نیز اهداف خود شده بود. جنبش و رهبر آن، متعلق به سرزمینی بودند که پایداری سنت، ویژگی بارز آن بود؛ اما انقلاب بلشویکی، اگرچه از صافی تفکرات لنین گذشته بود، رهاورد مدرنیسم غربی به حساب می آمد. پُر واضح بود که در لحظه ای تعیین کننده از تاریخ، تضاد سنت و مدرنیته یا بهتر بگوییم، تضاد نظریه و عمل، خود را در عرصه و بستر واقعیت موجود جامعه نشان خواهد داد. مشخصاً هیچ کدام از طرف ها بهره شایانی از این ستیز نبردند: هم آرمان های بلشویکی به سبب پایداری سنت و حاملان آن، یعنی رهبر جنبش، یاران او و مردم اکثراً کشاورز گیلان، صورت عملی به خود نگرفت و هم جنبش جنگل توسط بلشویک ها فرو گذاشته شد و سرانجام، ازهم پاشید

نهضت جنگل تداوم راستین انقلابی بود که مجاهدین آرمانخواهش شاهد استحاله سریع آن بودند و به عیان مشاهده می کردند که همه تلاش ها و جانبازی هایشان، نتیجه ای جز تغییر چند نام و عنوان نداشته و نتوانسته در ماهیت نظام سیاسی و اجتماعی ایران تغییری به وجود آورد. علت یابی این انحراف آن ها را به نفوذ و دخالت بی حد و مرز دولت های استعمارگر روسیه و انگلستان در امور کشور رساند و یقین کردند، تا زمانی که ایران به استقلال کامل نرسد، همه تلاش های آینده هم چیزی جز به دور خود چرخیدن نخواهد شد. نهضت جنگل با چنین تحلیلی بنیان گذارده شد و میرزا کوچک خان جنگلی از جمله مجاهدینی بود که قیام مسلحانه را به جای مبارزات قانونی و پارلمانی برگزید. وقوع انقلاب کمونیستی 1917 روسیه و تغییر سیاست های این کشور، نگاه ها به روسیة جدید را تغییر داد و میرزا به تعریف جدیدی از دوست و دشمن رسید، اما بی اطلاعی او از بده بستان های پشت پرده و در سطح کلان، باعث شکست او و ناکامی جنبش جنگل شد.

یکی از رویدادهای سرنوشت ساز در تاریخ جنبش جنگل، اتحاد و همکاری آن با بلشویک ها بود. اما این  همکاری نه تنها در دست یافتن جنبش به اهدافش کمکی نکرد، بلکه منجر به تضادهای سیاسی- ایدئولوژیک گردیده و در نهایت از توان و پویایی جنبش کاست. از دیگر پیامدهای این همکاری، آسیب های بسیاری بود که در پی جنگ های بی نتیجه بلشویک ها به مردم منطقه وارد شده بود. لذا، این پرسش در اینجا بررسی می شود که چه عواملی سبب سوق دادن جنبش به همکاری با بلشویک ها گردیدند ؟ در پاسخ، چند عامل مؤثر مورد مطالعه قرار گرفتند : یکی روابط دوسویه ای که از همان دوران انقلاب روسیه، بین بلشویک ها و جنبش برقرار شده بود. عامل دیگر تحلیل رفتن قوای جنبش در جنگ با نیروهای انگلیسی - دولتی بود. سومین عامل، رشد بلشویسم در ایران، در پی انقلاب 1917 روسیه بود. مجموعه این عوامل سبب شدند تا جنبش به همکاری با بلشویک ها روی آورد.

با این که جنگلی ها شروع مبارزات خود را در مواجهه با روسیه تزاری آغاز کرده بودند، اما در بین نیروهای خارجی، انگلیسی ها به طور مستقیم و غیرمستقیم تاثیر زیادی بر جهت گیری های نظامی، سیاسی و ایدئولوژیکی آنها برجای نهادند. این تاثیر گذاری به ویژه بعد از قرارداد ترک مخامصه جنگلی ها با نیروهای نظامی بریتانیا در مرداد 1297 خ. محسوس تر شد. زیرا مفاد معاهده جنگلی-ها با نیروی نظامی بریتانیا نشان می دهد که آنها شکست نظامی از سوی نیروی دانسترفورس را پذیرفته بودند، متعاقب این قرارداد، جنگلی ها مجبور به اخراج نیروهای آلمانی و عثمانی از جنگل شدند و به دنبال آن چرخش ایدئولوژیک در بدنه جنبش پدید آمد، زیرا از تابستان 1297خ. جایگاه اتحاد اسلام تضعیف شد و به دنبال آن کمتر از شش ماه با جدایی برخی از شخصیت های جناح راست جنبش، موجب گرایش بیشتر نیروهای جوان جنگلی به بلشویک ها گشت. هرچند انگلیسی ها آشکارا موجب این تحولات نشدند، اما این حوادث از پیامدهای حضور آنها در گیلان و فشار وثوق الدوله بر جنبش بود. حوادث یادشده موجب تنها ماندن کوچک خان از سوی شخصیت هایی شد که وی با اتکا به آنان جنبش جنگل را سامان داده بود. پس از این رویدادها، جنبش ناخواسته در مسیری گام نهاد که در راستای منافع انگلیسی ها بود. پرسش نوشتار حاضر بر این نکته قرار دارد، انگلیسی ها در نتیجه اتخاذ چه تدابیری زمینه های ضعف فکری،سیاسی و نظامی جنبش جنگل را فراهم کردند؟

جنبش آلاش در اوایل سده بیستم میلادی توسط گروهی از روشنفکران قزاق در مستملکات آسیایی امپراتوری روسیه شکل گرفت، در پی تحولات سال 1917 هیئتی سیاسی یافت و حکومت «آلاش اوردا» از دل آن زاده شد. حاکمیت روس ها به خصوص سیاست آنان در تصاحب اراضی و اسکان مهاجران، قزاق ها را با مسائل تازه ای مواجه ساخت. روشنفکران به عنوان نیروی نوین سیاسی-فرهنگی کوشیدند در برهه انقلاب 1905 و جنگ جهانی اول به سخنگوی مطالبات قزاق ها تبدیل شوند. با بروز انقلاب های فوریه و اکتبر 1917، روشنفکران قزاق با فرصت ها و چالش های پیش بینی نشده ای روبه رو شدند و کوشیدند در فترت پیش آمده، رهبری سیاسی قزاق ها و پی ریزی یک دولت-ملت مدرن را برعهده گیرند. حکومت آلاش -گرفتار میان طرف های درگیر در جنگ داخلی روسیه- می بایست بر مجموعه ای از مشکلات داخلی و رقابت های درونی فائق آید و در عین حال، امکان بهره مندی از حمایت خارجی را نداشت. آلاش اوردا سرانجام در سال 1920 تسلیم بلشویک ها شد. با وجود این ، بازخوانی میراث سیاسی و فکری آن در قزاقستان پس از استقلال همچنان ادامه دارد.