روایت شیعی

حضرت علی(ع) یکی از پر بسامدترین مضامین تصویرسازی در نگارگری ایران بوده است، با این همه شمایل حضرت در نسخه نگاره های دوره های مختلف، یکسان به تصویر در نیامده است. با توجه به اینکه حضرت علی(ع) با ویژگی ها و صفات پسندیده متعددی شناخته می شود و روایت های گوناگونی پیرامون زندگی و شخصیت آن بزرگوار، در اسلام به خصوص شیعه (اثنی عشری) مطرح شده، هدف اصلی این مقاله، بررسی شمایل نگاری حضرت علی(ع) در نگارگری ایران بر اساس روایت است. بدین منظور، پاره ای از نگاره های شاخص دربرگیرنده شمایل حضرت از دوره های ایلخانی تا صفوی، از جنبه شکلی، محتوایی و روش بیانی، توصیف و تحلیل شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که شمایل حضرت علی(ع) در نگارگری دوره های ایلخانی، تیموری و ترکمن، بر اساس روایت های تاریخی، قهرمانی و پهلوانی اسطوره ای، به تصویر درآمده است، درحالی که در دوره صفوی، متأثر از غلبه شیعه فقاهتی اثنی عشری، شاهد بازنمایی شمایل حضرت بر اساس روایت های شیعی هستیم.

مضامین و مفاهیم مورد علاقه و تأکید تشیع، بخشی از درون مایه نسخه نگاره های ایرانی را به خود اختصاص داده اند. عمده ی این آثار، متأثر از نوع حاکمیت و فضای فکری زمانه، به روش های تصویری متعدد، از واقع گرایانه تا نمادین مصور شده اند و مهم تر اینکه بیانگر روایت یکسانی نیستند. در این میان، نسخه فالنامه تهماسبی که مجموعه ای از مضامین اسلامی و شیعی را در خود جای داده و در دوران اقتدار سیاسی و فکریِ تشیع در عصر شاه تهماسب تولید شده، ازنقطه نظر مضمونی و روایتی، نسخه ای قابل تأمل است؛ زیرا رویکرد نگارگران این نسخه به مضامین شیعه (دوازده امامی)، موجب بروز نشانه ها و نمادها و جلوه های جدیدی از تمهیدات تجسمی و تصویری در مقایسه با سایر مضامین شیعی خلق شده در نگارگری ایرانی گشته است. معرفی مضامین شیعی این نسخه و تحلیل روایت مصور شده در آن ها و تمهیدات تجسمی و تصویری ظهور یافته در این ارتباط، از اهداف این مقاله است. ارائه مقاله به شیوه توصیفی – تحلیلی است. نتیجه این که مضامین شیعی نسخه فالنامه شامل معراج پیامبر (ص)، فتح خیبر، قدمگاه امام رضا (ع)، نجات مردم از دست دیو توسط امام رضا (ع)، تابوت حضرت علی (ع)، معجزه دو انگشت حضرت علی (ع) و داوری اُخروی، مطابق با باور و روایت تشیع مصور شده اند و بدین منظور نشانه ها، نمادها و تمهیدات تجسمی و تصویری جدیدی در برخی از این نگاره ها به ظهور رسیده که می توان آن ها را به مثابه الگویی از نگارگری شیعی در نظر گرفت و یکی از مؤلفه های اصلی در شناسایی و سنجش نسخه نگاره های شیعی را، تجلیِ تصویریِ باور و روایت مورد نظر شیعه دانست.