خورشید در قرآن

بر وفق ظاهر ماجرای ذوالقرنین و خورشید – که در آیات 86 و 90 سوره کهف انعکاس یافته است - ذوالقرنین به محل طلوع و غروب خورشید رسیده و چنین می یابد که خورشید در چشمه ای داغ یا گل آلود غروب می کند. در تحلیل این گزارش قرآنی، سه رویکرد عمده در میان صاحب نظران پدید آمده است. نخست واقعی دانستن داستان ذوالقرنین و پذیرش معنای ظاهری آیات که به دلیل معارضه با علم قطعی پذیرفتنی نیست. دوم واقعی دانستن ماجرای ذوالقرنین و به تاویل بردن آیات که با اندکی نقد و تعدیل، مختار این قلم است. سوم غیر واقعی دانستن ماجرای ذوالقرنین و پذیرش معنای ظاهری آیات که با عنایت به نگاه واقع گرایانه قرآن در نقل حکایت پیشینیان، چندان استوار جلوه نمی کند. مقاله حاضر تلاش می کند که نقاط ضعف و قوت هر یک از این سه رویکرد را مدلل و مشهود سازد.

علم جدید از مجازی بودن طلوع و غروب خورشید و حرکت ظاهری آن در پهنای آسمان پرده برداشته و مسجّل نموده که رؤیت مزبور صرفاً معلول حرکت زمین است نه آن که خورشید را به واقع حرکتی بر گرد زمین باشد. از دیگر سو، قرآن مبین در فضایی که از بیان حرکت خورشید چیزی جز همین حرکت ظاهری آن به ذهن ها تبادر نمی یافت، به حرکت و سیر آن در مسیری دورانی تصریح ورزیده است. هرچند علم کنونی هم از حرکت خورشید به دور مرکز کهکشان خودی سخن می گوید، امّا حمل بیان قرآن بر این مصداق تازه مکشوف روا جلوه نمی کند. چون متکلّم بلیغ از الفاظ خود، معانی یا مصادیقی را اراده نمی کند که امکان ظهور یافتن آن ها در ذهن مخاطبان مستقیمش منتفی است. افزون بر این، اگر مراد قرآن، همان حرکت ظاهری معهود نبود، علی القاعده با قرینه ای شفّاف ذهن مخاطبان را از آن عهد ذهنی منصرف می نمود. بدین سان حمل بیان قرآن بر همان حرکت ظاهری خورشید متعیّن جلوه می کند، ولی در این میان تصادمی میان قرآن و علم رخ نمی دهد. چون متن متین وحی اساساً در مقام تبیین واقعیت فیزیکی امر خورشید نیست و از حرکت خورشید به عنوان موضوعی علمی سخن نمی گوید، بلکه بر آن است تا با استشهاد به آن چه مخاطبان می بینند، تصویری ایمان آفرین و خالق نما خلق کند.