جنگ قدرت

مهمترین ریشه ها یا عوامل تاریخی - جامعه شناختی موثر بر ناکامی و عدم تحزب نهادمند در ایران در یک سده اخیر چه بوده اند؟ فرضیه تحقیق: دلایلی همچون درگیر شدگی شدید احزاب در جنگ قدرت، نخبه گرایانه بودن احزاب و فاصله گیری آنها از توده ها و عدم اهتمام به تربیت سیاسی و اجتماعی توده ها، رقابت غیر قاعده مند، غیر نهادمند و ستیزه جویانه احزاب، وابستگی به حکومت و قدرت های خارجی، عدم تعهد عملکردی احزاب به فرهنگ مشارکتی و حکومت اقتدارگرا مانع از تحزب نهادمند و سالم شده اند. در این تحقیق، ناکامی تحزب و عدم تحزب نهادمند به عنوان متغیر وابسته و دلایل یا عوامل تاریخی و جامعه شناختی یاد شده در فرضیه به عنوان متغیرهای مستقل تحقیق هستند. از نظریه های جامعه شناختی سیاسی مرتبط با پیش شرایط نهادی، فرهنگی و اجتماعی مرتبط با تحزب نهادمند برای تدوین فرضیه ها و پاسخ گویی به سوالات و اثبات فرضیه استفاده شده است. نتیجه کلی آن است که آن چه که در یک سده پیش دیده شده است عمدتا رقابت سیاسی و حزبی ناسالم و غیر نهادمند قدرت بنیاد بوده است و این امر، منجر به بی اعتمادی عمومی مردم به احزاب شده است.

در زمان سلطنت شاه شجاع مظفّری، برادرش شاه محمود حاکم اصفهان بود. شاه محمود حکومت اصفهان را برای خود اندک می دانست و در پی کسب استقلال نیز بود. وی بر آن بود تا با سلطه بر ابرکوه، در اصفهان حکومتی مستقل تشکیل دهد. از دیگر سوی، شاه شجاع، دچار مشکل اعمال اقتدار در قلمرو بود. وی نیز برای چاره کردن مشکل خود، سلطه بر ابرکوه را بایسته می دانست. دو برادر حدود یک و نیم دهه برای سلطه بر ابرکوه درگیر جنگ و کشمکش با یکدیگر بودند. برای پی بردن به نقش و اهمّیت ابرکوه برای دو دولتمرد مظفّری در راستای دستیابی به اهدافشان، افزون بر مقایسه مختصر اوضاع اصفهان و فارس در هنگامه حمله مغول و پس از آن، موقعیت اقتصادی ابرکوه، جایگاه سوق الجیشی و ظرفیت نیروی رزمی آن، نیز جغرافیای سیاسی و انسانی مرکز و جنوب ایران در آن دوران بایسته بررسی است. کشمکش میان دو برادر برای دستیابی به درآمدهای کلان ابرکوه بوده، البتّه موقعیت سوق الجیشی و ظرفیت انسانی آن نیز لحاظ می شده است.

یکی از مهم ترین و مبهم ترین مسائل در فاصله ی سقوط افشارها تا روی کار آمدن زندیه، نقش و جایگاه آزادخان افغان در منازعات و تحولات این دوره است؛ موضوعی که در سایه ی تاریخ نگاری زندیه و قاجاریه و کامیابی این دو سلسله در تشکیل حکومت، مورد غفلت قرار گرفته و به حاشیه رفته است؛ بنابراین سؤال اساسی پژوهش حاضر این است که آزادخان افغان در نزاع قدرتِ این دوره و تحولاتِ آنچه نقشی ایفا کرد؟ فرضِ مقاله این است که آزاد خان به عنوان یکی از مدعیان اصلی سلطنت، در منازعات و تحولات این دوره نقش بارزی داشت: نقش آفرینی در جنگ های جانشینیِ خاندان افشاریه، ایجاد یک هسته ی قدرت در آذربایجان و گسترش آن، مبارزات طولانی با کریم خان، فتح اصفهان و اعلام سلطنت و نیز نقش آفرینی مؤثر و سرنوشت ساز در کشمکش های زندیه و قاجاریه نشان می دهد که آزادخان نقش بسیار تعیین کننده ای در رویدادهای این دوره داشته است. نتایج پژوهش حکایت از آن دارد که آزادخان افغان هرچند در نهایت از چرخه ی قدرت حذف شد اما جنگ ها و عملیات نظامی او موجب فرسایشی شدن جنگ های این دوره شد و روند انتقال قدرت را با تأخیر روبرو ساخت.