قضاء و قدر

نوشتار حاضر با بیان هدف و نحوه خلقت عالم و اینکه خداوند خالق عالم است نه فاعل عالم، توحید افعالی خداوند که به معنای نفی فاعلیت تام از ماسوی الله است را مورد بررسی قرار می دهد و بعد از تشریح این مسئله که تنها مؤثر حقیقی در عالم خداوند است، به تبیین معنای قضاء و قَدَر و نقش انسان در رخدادها و رویدادهای حادث در زندگی او می پردازد. در پایان نیز این نتیجه را به دست می دهد که حوادث عالم وجوب و حتمیت خود را از جانب خداوند و بر طبق قانون علیت دریافت نموده، هرگونه صدفه و اتفاقی منتفی است و از جمله عللی که در افعال انسان مؤثر است و در واقع مکمّل تامیّت انسان در افعالش می باشد، اختیاری است که طبق قضاء و قَدَر الهی برای انسان حتمیّت و وجوب یافته و انسان را قادر ساخته تا در طول تأثیر خداوند مؤثر در افعالش گردد؛ لذا نه جبری در کار است و نه اختیار مطلق.

آموزه های اعتقادی قضا و قدر و جبر و اختیار به دلیل پیچیدگی هایی که دارند، در طول تاریخ بارها به دلایل گوناگون، مورد سوء استفاده افراد و گروه های مختلف قرار گرفته اند. یکی از آرای رایج در دوره بنی امیه، جبرگرایی است که در سخنان و نامه های حکومتی آن دوران، به روشنی دیده می شود. مقاله حاضر، توسعه نظریه جبر را با تأکید بر تأثیر طرفداران و موافقان بنی امیه بررسی می کند. این مقاله می کوشد نقش قشرهای طرفدار این جریان به خصوص حاکمان و کارگزاران آنها، شعرای درباری، محدثان، عالمان اهل کتاب و توده مردم را به صورت مجزا ارزیابی کند. روش پژوهش بر جمع آوری شواهد متعدد تاریخی از کتاب های معتبر و تحلیل مختصر هر یک و نتیجه گیری از آنها استوار است. این پژوهش در نهایت به این نتیجه می رسد که طرفداران بنی امیه، تأثیر زیادی در ترویج جبر در جامعه داشتند.

رساله مختصر امّا پرثمرِ استِقصَاءُ النَّظَر فی البَحثِ عنِ القَضاءِ والقَدَر در زمره تک نگاشت های متکلّم آوازه مند امامی، حسن بن یوسف بن علی بن مُطهّر حِلّی (د: ۶۴۸ _ 726 ھ.ق.) ملقَّب به علّامه حلّی قرار دارد که به بحث از موضوع بحث برانگیز و مناقشه آمیز جبر و اختیار اختصاص یافته است. او در این اثر کوشیده است دیدگاه ها و ادلّه باورمندان به دو عقیده جبر یا اختیار انسان در صدور افعال را شرح دهد و آنگاه بر اساس دلایل عقلی و نقلی ایستار درست را در این مسئله تبیین نماید. در مقاله حاضر، نخست به مهم ترین نگاشته های متکلّمانِ پیش از علّامه حلّی در موضوع قضاء و قدر اشاره می شود. پس از آن، ساختار و محتوای رساله استِقصَاءُ النَّظَر ، تاریخ نگارش آن، ویراست های مختلف به چاپ رسیده از این اثر، شروح نگاشته شده بر آن و نیز دست نویس کهنِ ارزشمندی از رساله مزبور معرّفی و بررسی می شود.