برهما

اکثر دینهای بزرگ دارای نظریاتی دربارة آخر الزمان هستند و دو دین هندویی و بودایی نیز چنین ارایی وجود دارد. در هر دو دین، حرکت جهان در زمان در خط مستقیم نیست، بلکه دایره ای است و جریانی است که کلیات آن تکرار می شود. در پایان هر دور وجود جهان باید به پایان برسد و پیش از آن برای ورود به دور جدید آماده شود. این پایان با حوادثی همراه است که در متون هندویی و بودایی پیش بینی شده اند و برای گذار از این مرحلة دشوار، وجودی الهی یا انسانی برتر نیز در نظر گرفته شده است که عامل این تغییر عظیم خواهد بود. نابودی شرارتها و بازسازی حیاتی فرخنده حاصل این تغییرات خواهد بود.

آیین هندو از نظر تاریخی، تاکنون با پنج دوره دگرگونی روبه رو بوده است که عبارتند از: 1. دورة پیش از تاریخ؛ 2. دوره وده ای؛ 3. دوره کلاسیک؛ 4. دوره میانه؛ 5. دوره معاصر یا مدرن. این نوشتار در پی بیان این نکته است که در پی این ادوار پنج گانه که سبب تحولاتی در آیین هندو شده است، نظام خدایان نیز ـ که در بیشتر دوره ها، نظامی چندخدایی بوده است ـ دگرگونی هایی پذیرفته است که می توان آنرا نظام چندخدایی خاصی دانست که ماکس مولر آن را هنوتئیسم نامیده است؛ به این صورت که جایگاه خدایان در این آیین دگرگون شده است.

در دین هندو مکاتب مختلفی وجود دارد که اصیل ترین آن ها ودانتا یا حکمت الهی است. این مکتب مفسران متعددی دارد اما برجسته ترین تفسیر آن مربوط به شانکارا ، حکیم الهی هند ، است که به مکتب او ودانتای عاری از ثنویت گفته می شود. در این مقاله تلاش شده تا ضمن بحث ازاساسی ترین آموزه این مکتب یعنی «وحدت وجود» به توضیح واژه های برهما ، آتما ، ایشوارا ، مایا و بودهی پرداخته شود. همچنین در ضمن بحث از «مراتب پنج گانه» واقعیت در ودانتا به مقایسه آن با «حضرات خمس» در عرفان اسلامی توجه شده است. در پایان اساسی ترین شعار مکتب ودانتا یعنی«آتمن همان برهمن است» با توجه به نحوه ارتباط کثرت با وحدت یا نسبی با مطلق و مخصوصاً با عنایت به آثار رنه گنون و فریتیوف شوئون مورد بحث قرار گرفته است.

انسان از بدو خلقتش به دنبال جایگاهی بوده که امر قدسی را در آن به نمایش بگذارد. ازاین رو با ایجاد مکان های خاص، همواره در صدد بوده که روح خدایی را در آن جا عینیت بخشد. معابد، یکی از این مکان هاست. در آیین هندو مکانی برای تجلی خدایان هستند که مردم با حضور در معبد، در مقابل آنها کرنش کرده و نذوراتی همچون گل، عود، نقل، آب مقدس و .... را پیشکش می کنند. این تجلیات به صور هنری گوناگون از جمله نقاشی و پیکرتراشی و ... در معابد مشاهده می شوند اما در این نوشتار فقط هنر پیکرتراشی مورد بررسی بوده است، که در قرون پیشین در غار- معبدها و اکنون در معابد و منازل هندوها می توان دید. آئین هندو که از آئین های کهن شبه قاره هند است به عنوان دین غالب سرزمین هند هنوز رواج دارد و اغلب آثار هنری آن نیز به نوعی با همین دین مرتبط است. تا قرن ها (از قرن سوم پیش از میلاد تا حدود قرن 5و6 میلادی) بیشترین آثار هنری در شبه قاره را مجسمه سازی و معماری بودایی و هندویی تشکیل می دادند. بنای معابد، تندیس های سنگی، فلزی و چوبی، نقش برجسته های مربوط به خدایان متعدد، نقاشی روی دیوار غارها و معابد آثاری هستند که به وفور در نقاط مختلف هند دیده می شوند و مطالعه آنها از ابتدا تا کنون نشان می دهد علیرغم تغییرات شیوه ساخت، ابعاد و تزیینات، سنت یکسانی در ساختشان رعایت شده است. در این راستا صرفاً تمرکز روی معابد تری مورتی است. این سه گانه گرایی که در اعتقادات کهن هندی ریشه دارد معرف ایده جدیدی از پیوند و یگانگی آفرینش، پاسداری و تباهی است که به ترتیب به برهما، ویشنو و شیوا برمی گردد. اعتقادات مذکور در تعدد معابد مربوط به هر کدام از تجلیات هم بارز بوده به طوری که تعدد معابد هر کدام بر حسب نقشی که در هستی ایفا کرده، قابل توجیه است. این پژوهش بر پایه مشاهدات میدانی و مطالعات کتابخانه ای در پی بررسی تجلیات برآمده است. نمونه های موردی این پژوهش را غارهای الفانتا، آجانتا، الورا و معابد مهم شیوا ، ویشنو و برهما در نقاط گوناگون کشور هندوستان تشکیل می دهد.