شالبافان

هدف پژوهش حاضر بررسی اقتصاد کرمان و آثار و نتایج سیاسی آن در دوره قاجار بویژه پیوندهای اقتصاد با گروه های اجتماعی در اواخر این دوره است. در پی یافتن تأثیرات اقتصادی در سیاست کرمان در دوره قاجار به نتایج مهمی دست یافتیم؛ مالیات نقش مهمی در تعیین حکام کرمان و روابط حکام با مردم این ناحیه داشته است و چند تن از حکام کرمان بر سر چگونگی دریافت مالیات از کار برکنار شدند. عملکرد آن ها در قیام هایی نظیر قیام شالبافان مؤثر بود. دو تن از کرمانیان بنام میرزا آقاخان کرمانی و میرزا رضا کرمانی بر سر مسائل اقتصادی با حاکمان کرمان درافتادند و مسیر زندگی سیاسی آن ها تغییر یافت؛ میرزا آقاخان در بردسیر کرمان ضابط مالیات بود که به علت بدهی که داشت از کرمان مهاجرت کرد و میرزا رضا کرمانی هم به علت تصرف املاک پدری اش و شکایت هایی که از این موضوع داشت زندانی شد و نکته مهم در مورد این است که در ابتدا دست فروش و شال فروش بوده است. تجارت خارجی به خصوص با انگلیس هند منشأ تحولاتی در کرمان بوده است و انگلیسی ها هر چند به علل سیاسی در کرمان حضور داشتند امّا رویکردهای اقتصادی نیز داشتند و خرید کالاهای تجاری و نیز یافتن بازار برای فروش کالا برای آن ها اهمیت داشت و در پی همین رویکرد هندی ها یکی از گروه هایی بودند که در زمینه تجارت در کرمان فعالیت می کردند. از سایر گروه های سیاسی مذهبی که نقشی در اقتصاد کرمان داشتند باید به شیخی ها و زرتشتی ها اشاره کرد.

شالبافی و بافت منسوجات پشمی از سابقه دیرینه ای در کرمان برخوردار است و پشم و شال کرمان از مهم ترین کالاهای صادراتی کرمان تا قبل از دوره قاجار بود. این صنعت در دوره قاجار شکوفا شد و کرمان مهمترین منطقه شالبافی در ایران بود. بخش مهمی از رشد این حرفه ناشی از محیط جغرافیائی کرمان و نواحی آن بود که باعث می شد پشم و کرک مرغوبی در این منطقه به عمل آید. گسترش این حرفه جمعیت انبوهی از شالبافان و بافندگان را پدید آورد که تقریبا دوسوم جمعیت شهر کرمان را تشکیل می-دادند و منشا حرکت های اعتراضی در اواخر قاجاران شدند. شرایط نامناسب زیستی و بهداشتی، فقدان قوانین حمایتی، نداشتن شورا و صنف، شکاف طبقاتی و اجتماعی کرمان، مهمترین مشکلات این قشر عظیم بود که آنها را وا می داشت تا نسبت به این شرایط نامناسب واکنش هائی مستقیم و غیر مستقیم بروز دهند. در اواخر دوره قاجار، فرش بافی رونق گرفت و جای شالبافی را گرفت. از این رو پژوهش حاضر در پی آن است شالبافی و بافندگی در کرمان دوره قاجار و شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی موثر بر بافندگان را بر پایه روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخ محلی کرمان، سفرنامه ها و آثار جدید بررسی کند.

در چارچوبِ سنخ هایِ محدودِ تحولات اجتماعی کرمان در آستانه جنبش مشروطه خواهی، رقابت خاندان های ابراهیمی (شیخیه)، وکیلی و سایر گروه های اجتماعیِ تلاشی را بر سر احراز و یا تقویت پایگاه های اجتماعی اقتصادی و بویژه، استحصالِ مَناصب متنوعِ دستگاه حکومتی در این ایالت کرمان بوجود آورد؛ که تضاد و تعارض بین آن ها ساحتِ سیاست این خطه را پررنگ تر نمود. در نتیجه، طبیعی بود که حکام و وابستگان به این طبقات، عموماً در پیِ بهره برداری از وضعیت متفرق و متلاطم موجود بوده و این روند به تحولات از پیش موجود متزلزل سیاسی شتاب فزاینده ای ببخشد. با توجه به اهمیت مسائل یاد شده، مسئله پژوهش حاضر عبارت است از اینکه: «زمینه ها و شالوده های اساسی قیام دوم شال بافان ذیلِ نقشِ خاندان ها و سایر گروه های مردمی تاثیرگذار چگونه بوده است؟ پرسش مذکور ما را به این فرضیه رهنمون می سازد که: با توجه به زمینه های تاریخی و اقتصادی موجود در ایالت کرمان و سایر ایالت ها، نارضایتی «طبقه شال باف» در کشمکش بین گروه های صاحب قدرت و نفوذ شتاب بیشتری گرفته و از دیگر سو، این واقعه به عنوانِ یک مناقشه اجتماعی، جامعه را در بسیاری از مسائل، تحتِ تاثیر قرار داد تا آنجاکه عناصر وابسته به قدرت، مسیر جریان های اجتماعی و حوادث را در راستای منافع دودمانی و فردی خود قرار دادند. تحقیق حاضر، از تبیین هایی روایی و عِلی سود جسته و داده ها نیز بر پایه منابع اولیه معتبر و منابع مطالعاتی محدود و موجود مرتبط جمع آوری شده است.