کثه

با ورود اسلام به سرزمین های ایران، تغییراتی در ساختار کالبدی شهرهای دوره قبل، یعنی ساسانی، صورت گرفت. ویژگی عمومی شهرهای این دوره، اهمیت ربض و توسعه یافتن این بخش است. به رغم وجود گزارش های جغرافیانگاران مسلمان و شناختی عمومی که از ساختار شهر های نخستین و عناصر شکل دهنده آن ها به دست داده شده است از سیمای برخی از شهرهای تاریخی ایران اطلاعات جامعی در دست نیست؛ یکی از مهم ترین این شهرها، یزد است؛ بر همین اساس، در پژوهش پیش رو که از نوع تحقیقات توصیفی تحلیلی است، وضعیت این شهر براساس اسناد تاریخی و معماری و باستان شناسی بررسی می شود. برآیند تحقیق نشان می دهد که شارستان شهر یزد، اندازه کوچکی داشته و دارای بارویی استوار با دو دروازه بوده است. یکی از دروازه ها با نام «درب مسجد» در جبهه جنوبی قرار داشته و دروازه دیگر «درب ایزد» یا «اندرو» بوده که در سمت شمالی شارستان ساخته شده است. بازار شهر و یکی از مساجد دوگانه در ربض پررونق شهر بوده است. مسجد دیگر، در درون شارستان واقع بوده است. توسعه این شهر، در سمت جنوب و جنوب غرب و جنوب شرق بوده است و محور بازار را در شکل دهی مسیر گسترش آن، به ویژه در دوره های بعد، باید عامل تعیین کننده دانست.

پرداختن به جغرافیای تاریخی و تاریخ یزد در روزگار پیش از اسلام تا ظهور کاکویان یزد در سال 446 هجری، کاری دشوار است؛ زیرا گزارش های تاریخی بسیار اندکی از یزد در این مقطع در منابع یافت می شود. این واقعیّت در کنار کمبود پژوهش های باستان شناختی، سبب شده تا فهم روشنی از تاریخ یزد در این مقطع وجود نداشته باشد و محقّقان و یزدشناسان و باستان شناسان یا به تکرار همین گزارش های اندک بسنده نموده اند و یا مبتنی بر آن ها دیدگاه هایی را طرح نموده اند که در مواردی فاقد دقت لازم هستند. پژوهش حاضر که پژوهشی است توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر روش کتابخانه ای، می کوشد تا با بازخوانی مجدّد منابع، به نقد گزارش ها و دیدگاه های رایج درباره تاریخ یزد (و مشخصاً نام و جایگاه اولیه شهر یزد و ارتباط آن با ایساتیس و کَثَه، بانی شهر یزد و ماجرای زندان اسکندر، و نحوه ورود اسلام به یزد و ماجرای شهدای فهرج) بپردازد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که بعضی از دیدگاه هایی که درباره نام و جایگاه اولیه یزد مطرح شده، فاقد دقّت بوده و برآمده از فهم نادرست از گزارش های تاریخی موجود هستند. ضمن اینکه بعضی از گزارش های موجود درباره یزد صرفاً روایات عامیانه ای هستند که مکتوب شده اند و نه یک گزارش دقیق تاریخی.