شیخ آذری

در این مقاله بر اساس کتاب «جواهرالاسرار» به معرّفی اندیشه های عرفانی حمزه بن علی ملک اسفراینی(784 – 866 ه.ق) معروف به شیخ آذری پرداخته شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که انتخاب نفس شناسی به عنوان بهترین راه خداشناسی؛ اعتقاد به رؤیت الهی؛ تبیین مقام جامعیّت انسان و خلیفه اللّهی او؛ تطبیق های متنوّعِ عالَم کبیر با عالَم صغیر و تبیین روابط آن دو؛ حقیقت محمّدیّه؛ انسان کامل؛ نبوّت و ولایت؛ و تبیین مراتب هستی از جمله آرای انعکاس یافته در برخی آثار این عارف شیعی، به ویژه جواهرالاسرار اوست. البتّه شیخ در ارائه مباحث مذکور، از برخی یافته های علم حروف و نقطه و تعالیم مکتب ابن عربی به کرّات استفاده کرده است که بدین ترتیب آذری را می توان به استناد کتاب جواهرالاسرار به نوعی از شارحان مکتب ابن عربی و در مکتب صحو قلمداد کرد.

یکی از عمده ترین موضوعات شعری شاعران قرن نهم و دهم هجری قمری موضوعات مذهبی، مدحی و منقبت است. تقلید و نظیره گویی در بین شاعران این دوره به شدت رواج یافت و قالب ترکیب بند برای سرودن اشعار مذهبی با شعر محتشم کاشانی شاعر قرن دهم به اوج و شکوفایی رسید. در سرتاسر جهان کمتر مسلمان شیعی است که ترکیب بند محتشم کاشانی را نشینده یا زمزمه نکرده باشد ، از آنجایی که این دو شاعر مدتی از عمر شاعری خود را در سرزمین هند سپری کرد هاند و این ترکیب بند از جهات گوناگون ساختاری و محتوایی ترکیب بند آذری اسفراینی شاعر قرن نهم را تداعی می کند. این پژوهش به مقایسه سبک شناسی بین این دو ترکیب بند در سه سطح زبانی، ادبی و فکری پرداخته و سعی نموده که تفاوت ها و تشابهات این دو را برشمرد و دلایل تفوق و برتری هر یک را در حد امکان روشن ساخته است.