رسم المصحف

در سده دوم و سوم قمری از هشت کتاب و رساله با موضوع اختلاف مصاحف امصار (عراق و شام و حجاز) یاد شده است. گرچه این کتاب ها به دست ما نرسیده، مطالب آن ها در منابع بعدیِ علم رسم المصحف و قرائات بازتاب یافته است. اختلاف رسم الخط مصاحف امصار به دو دسته تقسیم پذیر است: الف) تفاوت هایی که موجب اختلاف در قرائت نشده اند؛ مانند ثبت «ی» یا نبود آن در «ائتونی/ ائتون»؛ ب) اختلاف هایی که باعث تفاوت در قرائت اند؛ شامل حذف یا زیادت یک حرف یا تبدیل یک حرف به حرفی دیگر. مجموع اختلافات دسته دوم به 54 مورد می رسد. تا کنون درباره علت و زمان پیدایی و اثر آن در قرائات یا تأثیرپذیری آن از قرائات، دیدگاهی جامع بیان نشده است. اغلب علمای متقدم بر این باورند که عثمان خلیفه سوم (د 35 ق.) دستور ثبتِ آن ها را در مصاحف امام داده است ولی در روایات جمع قرآن در زمان عثمان چنین مطلبی وجود ندارد و از سویی، این کار با هدف او برای اتحاد امت اسلامی بر یک مصحف واحد در تضاد است.

گزارش های موجود در قدیمی ترین کتاب های تألیف شده در خصوص هِجای مصاحف (همچون کتاب المُقنِعابوعمرو الدانی)، کاربرد شیوه های املای متفاوت یک واژه خاص در مواضع معینی از متن قرآن را امری قاعده مند و ثابت در جای جای مصحف معرفی می کنند؛ به گونه ای که به نظر می رسد هنگام کتابت متن قرآن باید از آن قواعد پیروی کرد. اما تطبیق بسیاری از گزارشات با شواهد متعددی از کهن ترین نسخه های قرآنی به جا مانده از سه قرن نخست اسلامی، گزارش های موجود در این کتاب ها را نقض کرده و نشان می دهد که کاتبان نخستین مصاحف قرآن در چگونگی املای برخی از کلمات قرآن هم داستان نبوده اند. از سوی دیگر، مطالعه قواعد نگارش در نقوش و مکتوبات جاهلی سده نخست پس از اسلام نشان می دهد که کتابت مصحف در مواردی همچون اعجامِ گاه به گاه برخی حروف همسان نوشت، حذف یا اثبات الف میانی در کلمات، رسم تاء تأنیث با تاء کشیده یا به شکل مدوّر، جایگزینی الف ممدود با الف مقصور، مشابه این نقوش است و قاعده مُطّرِدی در شیوه اعجام و املای کلماتی خاص، چه در کتابت مصاحف و چه غیرِ آن وجود نداشته است. بنابراین مشاهده چنین عملکردی از سوی کاتبان، گفته فرّاء را مبنی بر عدم التزام نخستین کاتبان عرب به یک شیوه واحد در کتابت تأیید می کند.

رسم المصحف که به آن رسم العثمان نیز گفته می شود؛ اصطلاحی است که به قرآن کتابت شده در زمان عثمان اختصاص داده شده است. در رسم المصحف، نگارش کلمات زیادی با کلمات امروزه عربی تفاوت دارد از طرفی کلمات همسان دیگری در رسم المصحف وجود دارند که به دو رسم متفاوت نوشته شده اند. پژوهشگران زیادی تاکنون در مورد رسم المصحف آثاری را برجای گذاشته اند اما خلأ پژوهشی مستقل که جامع تمامی این آرا و نقد و بررسی آن ها باشد نگارنده را بر آن داشت که در مقاله حاضر با روش توصیفی – تحلیلی آرای مختلف را در سه دسته تقسیم بندی نماید؛ دسته اول معتقدند که متن قرآن مضطرب است و باید برای آن متن واحدی ایجاد کنیم، دسته دوم اختلافات موجود در رسم المصحف را اجتهادی می دانند که در این بین تعدادی از آن ها معتقدند نباید رسم الخط قرآن را تغییر داد و تعدادی دیگر موافق تغییر رسم المصحف هستند، دسته سوم افرادی هستند که موافق توقیفی بودن رسم المصحف هستند و هیچگونه تغییری در آن را جایز نمی دانند، در بین این گروه افرادی وجود دارند که می گویند این نوع رسم الخط قرآن کریم معجزه به شمار می آید. هر یک از دیدگاههای یاد شده قابلیت نقد علمی دارند.

این پژوهش پس از مطالعه آراء قائلین به رسم المصحف و رسم الاملاء و بررسی چگونگی مواجهه ایندو نظر با یکدیگر، با روشی توصیفی- تحلیلی و با هدف کشف مبانی و معیارهای آراء مطرح شده پیرامون توقیفی بودن و اجتهادی بودن رسم الخط قرآنی به نگارش در آمده است. اهمیت رسم و ضبط قرآن از طرفی و بررسی و نقد ادله قائلین به توقیفی یا اجتهادی بودن رسم المصحف، موجب این سؤال شد که دو گروه مورد بحث با کدام مبانی و ادله به بیان دیدگاه می پردازند؟ و نظر برگزیده کدام است؟ اعتقاد به توقیفی یا اجتهادی بودن رسم المصحف قرآن یکی از مسائل مهم در حوزه مطالعات علوم قرآنی است. قائلین به توقیفی بودن رسم المصحف، هرگونه تغییری در نحوه نگارش مصاحف قرآنی را غیر مجاز و به مثابه تحریف در الفاظ قرآن می دانند و برای این منظور به بیان ادلّه استناد می جویند. در مقابل، نظریه اجتهادی بودن رسم الخط قرآنی مطرح است که به منظور تسهیل در امر قرائت غیر عرب زبان ها و به ویژه برای نوآموزان، تغییر در رسم المصحف را جایز می دانند و نگارش قرآن براساس رسم قیاسی (رسم الاملاء) را پیشنهاد می کنند. بررسی مبانی نظری و نقد و تحلیل ادله مطرح شده بیانگر عدم حجیت توقیفی بودن رسم مصحف و جواز تبعیت از قیاس در نگارش قرآن است که ضمن تحلیل تفاوت های موجود در رسم المصحف و رسم الاملای متداول و تبیین نقاط ضعف و قوّت هریک از آنها، رسم قیاسی را قول راجح می داند.

تُعدّ دراسه المخطوطات القرآنیه من المباحث التی لفت نظر کثیر من الباحثین فی مجال الدراسات القرآنیه؛ لأنها تثبت وثاقه النصّ القرآنیّ. ولا یخفى أن دراسه المخطوطات القرآنیه التی تعود تاریخها إلى القرون الأولى تسفر الزوایا الجدیده للباحثین فی مواضیع تاریخ القرآن، منها: تحدید المکان والزمان الذی کتبت هذه المصاحف فیه، التعرّف على رسم هذه المصاحف من حیث انطباقها على ما رواه علماء الرسم، إضافه إلى ما یُفهم من مدى موافقتها على القراءات المشهوره والشاذّه، إلقاء الضوء على تاریخ الکتابه العربیه وخصائصها قبل الرسم العثمانی. وأخیراً، یمکننا بمساعده هذه الدراسات أن نحصل على نتائج أقرب إلى الصواب مما قاله المحققون فی دراساتهم السالفه فی مجال بعض مباحث علوم القرآن کعلم القراءات ورسم المصحف وغیره. هناک معاییر لتقدیر عمر المخطوطات القرآنیه یمکن تصنیفها إلى قسمین: القسم الأول: المعاییر التی تتعلق بظاهر المصحف الشریف؛ منها: ما یتعلق بعلم الکودیکولوجیا[1]، وتحلیل الکربون المشع (C14). القسم الثانی: المعاییر التی تتعلق بنص المصحف الشریف؛ منها: علم الخطاطه، وهو: العلم الذی یتناول نشأه الخط وتطوره وأشکاله (البالیوغرافیا [2]) ، دراسه مقارنه لرسم کلمات المخطوطه وقراءاتها بالنسبه إلى آراء علماء علمی القراءات ورسم المصحف.

تنی چند از قرآن پژوهان، به ویژه در عصر حاضر به پژوهش آماری در قرآن کریم پرداخته اند و هدف آن ها عمدتاً اثبات اعجاز قرآن کریم از راه تحلیل های عددی و آماری است. اما یکی از دغدغه های قرآن پژوهان همواره این است که تا چه اندازه می توان به نتایج این پژوهش ها اعتماد کرد و بدان استناد جست؟ در پی سنجش درستی نتایج چنین بررسی هایی، به بررسی اجمالی رسم الخط عربی عموماً و رسم المصحف خصوصاً پرداخته ایم. نتیجه بررسی ها در این زمینه نشان می دهد که پژوهشگران عددی و آماری به سبب ناآشنایی با مسئله خط و کتابت و تاریخ نگارش مصاحف، خط مصاحف متداول را حقیقتی ثابت و تغییرناپذیر تلقی کرده اند، درحالی که در نوشتن بسیاری از کلمات و حروف در عربی و به ویژه در مصاحف، دستوری یکسان و مورد اتفاق همگان در اختیار نداریم، چندان که با نوشتن یک حرف یا یک کلمه یا یک جمله به دو یا چند شکل، از تحلیل های آماری نتایج متفاوتی حاصل می شود. این بررسی ها به روشنی نشان می دهد که نتایج بسیاری از این پژوهش ها -البته نه همه آن ها- اطمینان بخش نیست و به درنگ و تأمل بیشتر نیاز دارد.