معنویت سیاسی

یکی از مهم ترین سؤالاتی که ذهن پژوهشگران فوکو را درگیر کرده، این است که آیا نظریات او درباره قدرت موقعیتی برای اعمال آزادی و شورش فراهم می کند. همچنین در پی این سؤال یکی از معماهای پیش روی پژوهشگران این بوده است که مواضع او درباره انقلاب ایران چگونه با مواضعی که درباره آزادی و قدرت داشته است، سازگاری می یابد. در این مقاله به بررسی نقش آزادی و سوژگی در آثار فوکو با تأکید بر انقلاب ایران خواهیم پرداخت. از نظر وی در موقعیتی که قدرت در همه جا نفوذ یافته است، یک امکان مهم برای اِعمال فاعلیت (سوژگی) «تمرین های معنوی» است – یعنی یک مجموعه از فعالیت ها که در جهت خودسازی انجام می گیرد. انقلاب ایران یک نمونه از این نوع سوژگی را به نمایش می گذاشت، زیرا بسیاری از انقلابیون همزمان به خودسازی درونی و ایجاد تحول بیرونی می پرداختند. فوکو باور داشت که تشیع انقلابی به دلیل وجود رویکردهای باطنی امکان اِعمال آزادی را فراهم می کند. البته چنین ترکیبی از آنجا که در مقوله های ذهنی غربی نمی گنجید، برای ایشان قابل هضم نبود.

پژوهش های بسیاری درباره رویکرد فوکو به انقلاب اسلامی ایران انجام گرفته، اما هیچ کدام به رابطه آن با فلسفه یونان باستان اشاره نکرده است. هدف این مطالعه تطبیقی نشان دادن این نکته است که بدون فهم فلسفه یونان و نقد مسیحیت، علت حمایت فوکو از انقلاب روشن نخواهد بود. ازاین رو پرسش مقاله حاضر این است که از دید فوکو، چه رابطه ای میان انقلاب شیعی ایران و فلسفه یونان باستان وجود دارد؟ آیا چنین قرینه سازی هایی موجه است؟ از دید فوکو، پارهسیا عنصر بنیادین مشترک میان فلسفه یونان و تشیع است. سه مفهوم «شهید»،« آفرینش سوژه» و «مرجعیت» از ویژگی های پارهسیایی شیعی است. از دید او، غایت پارهسیا و تشیع، تبدیل افراد به سوژه های خودآیین است. او دریافتی متفاوت از مفهوم سیاسیِ «انقلاب» پیشنهاد می کند، همان گونه که تشیع را همچون معنویت سیاسی فهم می کند. هدف این مقاله، کشف خاستگاه فلسفیِ رویکرد فوکو به انقلاب است.

در مقاله حاضر آراءِ میشل فوکو درباره انقلاب اسلامی ایران بازخوانی شده است و سپس چالش های دولت سازی در جامعه پساانقلابی ایران با تکیه بر تحلیل فوکو از دولت مدرن با روش تحلیل مفهومی موردنقد و بررسی قرار گرفته است. فوکو انقلاب اسلامی ایران را تجلی اراده جمعی ایرانیان برای مقاومت در برابر سلطه و رسیدن به رهایی می دید. به عقیده فوکو ایرانیان می خواستند به کمک اسلام شیعی مسیر جدیدی در تاریخ باز کنند و تجربه زندگی و هویت خود را دگرگون کنند. از طرف دیگر، دولت مدرن مبتنی بر اصل مصلحت دولت شکل گرفته است که با حکومت مندی و زیست سیاست پیوند خورده است و تحکیم  و توسعه قدرت دولت را مقدم بر هر امر دیگری می داند. مصلحت دولت ایجاب می کند که دولت با کمک ضوابط حقوقی، تکنولوژی های امنیتی و تکنولوژی های انضباطی به نظارت، کنترل، به هنجارسازی و تنبیه مردم بپردازد. ازاین رو، رابطه بین انقلاب و دولت مورد، رابطه ای مسئله دار خواهد بود. بین انقلابی گری و دولت سازی شکافی پرنشدنی وجود دارد. دولت سازی در جامعه پساانقلابی الزاماً بر مبنای آرمان های انقلاب پیش نخواهد رفت و همواره بین مصلحت دولت و آزادی و عدالتی که در انقلاب مطالبه می شده، تنش وجود دارد.                       

 جنگ تحمیلی به عنوان یکی از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران، از مناظر مختلف موضوعی قابل پژوهش و مطالعه است. در این مقاله سؤال پیش رو، نظام گفتمانی رهبران انقلاب اسلامی ایران در موضوع دفاع مقدس است. در شرایطی که روایت های متنوع و بعضاً متعارضی از جنگ تحمیلی در رسانه های مختلف به مخاطبان گوناگون ازجمله مخاطبان جوان که جنگ را تجربه نکردند، عرضه می شود، شناسایی نظام گفتمانی امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب اهمیت می یابد. این نظام های گفتمانی می تواند راهنمایی برای چگونگی فهم جنگ تحمیلی و ابعاد مختلف آن باشد. برای رسیدن به این مقصود، بیانات امام خمینی(ره) و حضرت آیت الله خامنه ای اعم از سخنرانی و پیام های شفاهی و مکتوب استخراج و پس از احصا مضامین اولیه، دال های اصلی شناسایی و نحوه مفصل بندی آن تشریح شد. در گفتمان امام خمینی(ره)، دال های «رویارویی حق علیه باطل»، «ایستادگی در برابر استکبار»، «پرهیز از صلح خائنانه و تحمیلی»، «پیشرفت مادی و معنوی» و «شهادت سعادت ابدی» حول دال مرکزی «معنویت سیاسی» مفصل بندی شده است و در گفتمان رهبر معظم انقلاب نیز دال های «جنگ افروزی برای نابودی انقلاب»، «شکوفایی استعدادها و رشد معنوی»، «ایران در برابر دنیا»، «ایمان و ایثار»، «قدرت بازدارنده» و «روایت زیبایی ها» حول دال مرکزی «منبع الهام بخش» مفصل بندی شده است.