زیارتگاه

درجوامع دینی، تاریخ روستاها، شهرها و مناطق با تاریخ مراکز زیارتی عجین است. زیارتگاه ها از عوامل حفظ سنت ها و هویت فرهنگی جوامع محل استقرارشان هستند. این اماکن کارکردهای آشکار و پنهانی دارند که بر ابعاد مختلف حیات اجتماعی اثر گذار است. این کارکردها (آشکار وپنهان) مدام در مسیر تطور و تحول اند. حوادث مهمی چون انقلاب در این تطور نقش محوری دارند. در این پژوهش براساس نظریه ی «مرتون» کارکردهای آشکار و پنهان زیارتگاه های ایلام (حوزه ی شمالی استان) در دو مقطع قبل و بعد از انقلاب مورد مقایسه قرار گرفته اند. روش کار در گردآوری اطلاعات از طریق تبدیل داده های کیفی به کمی با رویکرد مقایسه ای است.نتایج استخراج داده ها حاکی از افزایش کارکرد های آشکار و پنهان زیارتگاه ها در زمینه های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی نسبت به قبل از انقلاب اسلامی است.

در برخی منابع تاریخی و روایی شیعه، معجزه های متعددی به امام علی علیه السلام نسبت داده شده است. اعتقاد به وقوع این معجزات در مکان هایی خاص، موجب شده تا بعدها در این مکان ها زیارتگاه هایی ایجاد شود که در این نوشتار، از آنها با عنوان «معجزه گاه های امام علی علیه السلام» یاد شده است. در کشور عراق، شماری از این دست زیارتگاه ها وجود دارد که مهم ترین آنها عبارت است از: «مشهد الشمس» در حلّه، «زیارتگاه جمجمه» در بابِل، «مسجد براثا» در بغداد، و «قطّاره» امام علی علیه السلام نزدیک کربلا. در این مقاله، ضمن معرفی مختصر هریک از این چهار معجزه گاه، تلاش شده است تا با تحلیل و مقایسة اقوال و روایات نقل شده در منابع روایی متقدّم شیعه در باب معجزات امام علی علیه السلام و محل وقوع آنها، میزانِ اعتبار این معجزه گاه ها و انطباق آنها با این روایات بررسی شود. نتایج این بررسی نشان می دهد که در این منابع، تناقضات و اختلافات شدیدی در محل وقوع معجزاتی که مبنای شکل گیری این زیارتگاه ها بوده است، وجود دارد، به گونه ای که غالباً انطباق موقعیت جغرافیایی آنها را با اقوال و روایات موجود، با مشکل مواجه می سازد.

عناصر طبیعت همچون خورشید، ماه، ستارگان، آب، گیاه، آتش، کوه، بعضی از جانوران، زمین و آسمان نزد اقوام و ملل مختلف جهان ارزش و اعتبار ویژه ای داشته اند؛ تا جایی که برای این مظاهر طبیعت تقدسی قایل بوده و نماد و نشانه هایی برای آنان ساخته یا خدایانی را به آنها نسبت می دادند. در ایران باستان آب و گیاه از احترام و ارزش بسیاری برخوردار بوده و از نشانه های مهر و اناهیتا محسوب می شدند. آیین های نیایش برای آب و درخت مقدس و ایزدان وابسته به آنها از گذشته های دور در ایران رایج بوده و در دوران اسلامی با محتوای جدید تداوم یافته است. چنان که نیایش اناهیتا به توسل و شفاعت نزد معصومین و مقدسین در باور اسلامی تبدیل شده است. اناهیتا ایزدبانوی آب ها به سان بانویی با خصوصیات طبیعی و کمال یافته، نماد باروری انسان، حیوان و نبات است. قوت این باور در فرهنگ ایران به حدی بود که در دوران اسلامی این سرزمین نیز استمرار یافت. آیین باران خواهی و توسل به حضرت زهرا (س) و حضرت عباس، سقای دشت کربلا، جایگزین نیایش های آب و توسل به اناهیتا شده است. در این دگردیسی، اگرچه صورت آیین حفظ شده و تداوم یافته، اما ماهیت به جای "طلب باران از الهه اناهیتا" به "توسل به اشخاص مقدس" برای وساطت و شفاعت نزد خداوند بدل شده است؛ شفاعتی که در قرآن مشروط به اذن خداوند است؛ در دوره اسلامی آب و درخت ذاتاً دارای تقدس نیست اما به واسطه نقش مهم آنها در زندگی مردم و ارتباط با باور کهن و تأکید قرآن کریم مورد توجه و مطلوب شمرده می شوند. در حقیقت تغییر مهمی که در باور اسلامی نسبت به پیشینیان رخ داد، مرجع درخواست و دعای مردمان است که در گذشته توسل به اناهیتا و مهر بوده، درحالی که در باور اسلامی به ویژه در اعتقاد شیعیان توسل به معصومین و مقدسین، به عنوان شفیع و واسطه است.

بنای تاریخی شاسوسا در میان اراضی زراعی دشت ملاحبیب در حدود دو کیلومتری شهر کاشان و در کنار جاده قدیم آران وبیدگل، پشت خط راه آهن کاشان قرار گرفته است. ساختار بنا یک چهارطاقی است با پوشش کلنبو به عنوان طاق، و گوشواره های طاق از نوع سه کنج است. این بنا یک بنای خشتی است و مصالح آجر تنها در قسمت رینگ طاق آن به کار رفته است. اندود گچ و کاهگل دو اندود اصلی هستند که به ترتیب در بدنه های داخلی وخارجی بنا استفاده شده اند. این فضا در میان زمینی با دیواری گلی و آجری محصور شده است. قدیمی ترین سندی که از این عمارت ذکری به میان آورده، کتاب تاریخ کاشانِ ضرابی است. اما آنچه باعث شده نام این بنا بر سر زبان ها بیفتد، شعری از سهراب سپهری به نام «شاسوسا»ست که در مجموعه شعر آوار آفتاب وی به چاپ رسیده است. با توجه به اینکه تاکنون مطالعات دقیقی راجع به دوره بندی تاریخی و کاربری این بنا صورت نگرفته، در این مقاله سعی شده است با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و میدانی، به پاسخی دقیق درباره دوره بندی تاریخی و نوع کاربری بنا برسد. با استناد به این مطالعات، می توان گفت که عمارت شاسوسا، در گذشته بنایی مذهبی بوده و به عنوان زیارتگاه، مورد توجه اهالی منطقه کاشان بوده است.

نماد با ضمیر خودآگاه و ناخودآگاه روان آدمی در ارتباط است. امروزه با بررسی و تحلیل نمایه های نمادین و اسطوره های به یادگار مانده از گذشتگان پی به تاریخ گذشتگان می بریم. پاره ای از نمادها که توسط فلاسفه و مورخان دینی به زبان قابل فهم امروزی ارایه شده، جهان بینی و برداشت های گذشتگان از عالم بیرون و پیرامونی را روشن می سازد و هرچه بیشتر به گذشته بشر بازگردیم، راز حقایق و محتوای فوق انسانی نمادها را که متعلق به ماورای قلمرو معانی و تجربه های معمولی است، از طریق عبور از ظاهر متن و راه یافتن به حقیقت و باطن آن که به منزله عبور از جهان محسوس و ورود به عالم باطن و حقیقت است، درمی یابیم. منطقه سیستان دارای زیارتگاه های بسیاری است که برای ساکنان آن ارزش و احترام خاصی دارد. فراوانی زیارتگاه ها و نمادهای خاص آن ها از جمله درخت گز، قربانگاه، تنور پخت نان، شاخ گاو و قرارگیری برخی از این بناها بر بلندای کوه خواجه که همواره از تقدس و جایگاه ویژه ای در ادیان مختلف برخوردار بوده، دارای اهمیت است. با توجه به این که تاکنون تحقیق و بررسی ویژه ای در ارتباط با این زیارتگاه ها صورت نگرفته، در این نوشتار سعی شده است به مدد پژوهش های میدانی و مطالعات کتابخانه ای، ریشه این نمادهای زیارتگاهی در زیارتگاه های سیستان مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. نتایج حاصل از مطالعات بیانگر این مهم است که نمادهای مذکور متاثر از اعتقادات پیش از اسلامی و باورهای اسطوره ای ساکنان منطقه می باشد.

در جنوب غربی کاشان و در فاصله اندکی از گورستان فیض، زیارتگاهی مشهور به امامزاده غایب قرار دارد. بنا بر عکس های هوایی سال های 1335 و 1343 این بقعه در میان مزارع و باغ ها واقع شده است. امروز وضعیت تغییر کرده و واحدهای مسکونی و بناهای دیگر در همان حوالی مشاهده می شود، اما هنوز هم بخش وسیعی از محیط پیرامون بنا شامل باغ ها و اراضی زراعی است. بر اساس کتیبه سنگی، این بقعه زیارتگاه قائم آل محمد(ص) بوده و به سال 920ق ساخته یا تعمیر شده است. بنا شامل گنبدخانه ای در مرکز و فضاها و شبستان هایی پیرامون آن است و مسجد و حسینیه نوساز و حیاطی را نیز شامل می شود. همه این مجموعه در برِ معبری واقع شده که در جوار بقعه، مسقف شده است. آب انباری در سوی دیگر معبر و در برابر بقعه قرار دارد. مطالعه بنا نشان می دهد تخریب هایی در آن صورت گرفته و بخش های نیز از گذشته تاکنون بدان افزوده شده است. علاوه بر این، بررسی نقشه و سازمان دهی فضایی بقعه نشان از آن دارد که بنا به تدریج شکل گرفته است. لذا این پرسش مطرح است که اصل بنا چه بوده؟ در چه زمانی ساخته شده و چه تغییراتی را نیز از سر گذرانده است. این مطالعه در پی یافتن هسته نخستین بقعه و روند توسعه آن است. روش تحقیق این مطالعه تفسیری تاریخی است و عمده اطلاعات بر پایه مطالعه و مستندسازی بنا و محیط پیرامون آن و مصاحبه با افراد مطلع محلی جمع آوری شده است. در عین حال همه این اطلاعات به همراه اسناد موجود همچون کتیبه، تفسیر شده اند تا شکل اولیه و نحوه توسعه بنا روشن شود. نتایج تحقیق و از جمله مقایسه این بنا با نمونه های دیگر نشان می دهد که بنای اولیه بقعه ای کوچک بوده که احتمالاً بر جای یک بنای سرجه پیمایی ساخته شده و سپس با دو فضای شمالی و جنوبی تکمیل شده است. این ترکیب در دوره متأخرتر به بنایی نُه بخشی مشتمل بر یک گنبدخانه و هشت فضا در پیرامون تبدیل شده و با افزوده شدن بخش های دیگر، به شکل نهایی خود درآمده است.