دوره ی صفویه

سادات از مهم ترین گروه های اجتماعی در تاریخ اسلام هستند، گرچه در رویکرد به مفهوم سیادت در ادوار مختلف، شاهد تغییراتی هستیم. در دوره صفویه نیز، مفهوم و مصداق سیادت از چالش های نظری مؤثر بر واقعیت های آن عصر به شمار می رود. در این پژوهش، گستره ی مفهومی سیادت (هاشمی، طالبی، علوی...) و نحوه ی انتساب سیادت(پدری، مادری) براساس تحلیل مفهومی و متنی منابع مختلف، مورد بررسی قرار گرفته تا تعریفی کامل از مفهوم سید و سیادت در این دوره به دست آید. بر اساس بررسی های انجام شده، هرچند درباب مفهوم سیادت و نحوه ی انتساب آن، در منابع فقهی، حدیثی، جدلی و نسب نامه نگاری عصر صفوی با دیدگاه های متنوعی روبه رو هستیم، اما دقت در منابع تاریخی این عصر نشان می دهد؛ مفهوم سیادت در این دوره با تعریف سیادت فاطمی انطباق داشته است.

تشیع پاره ای از پیکره ی مستحکم و ریشه دار اسلام است. که نتیجه ی شرایط و عوامل و حوادثی است که بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) و اتفاقات قرن اول هجری می باشد. اجتماع سقیفه، کشته شدن خلیفه سوم، اتفاقات جنگ صفین، و ظهور خوارج و همچنین شهادت امام حسین(ع) و پیدایش توابین از جمله حوادث مهم و مؤثر در شکل گیری تشیع بوده اند. ایرانیان از همان ابتدا به این مذهب علاقه ی خاصی نشان دادند. در طول قرن های متمادی بعد از اسلام در برخی از مناطق ایران تشیع فعال بود، تا اینکه در ابتدای قرن دهم با روی کارآمدن صفویان، شاه اسماعیل صفوی، تشیع را مذهب رسمی ایران اعلام کرد و آن را در اغلب مناطق ایران گسترش داد. متناسب با این شرایط خاص مذهبی که در ایران شکل گرفت، ادبیات فارسی به ویژه شعر که شیوه ی آن در این دوره موسوم به سبک هندی(اصفهانی) است، دچار تحولاتی شد که یکی از آنها رواج مدح و مرثیه ی ائمه ی اطهار شیعه به عنوان موضوعی تازه در آن بود که در دیوان اکثر شعرا کم یا زیاد این موضوع دیده می شود. این مقاله به بررسی این پدیده، یعنی تاثیر تشیع در شعر شاعران ایرانی دروه صفویه می پردازد.  

هدف: پژوهش حاضر، عناصر فهرست نسخه های خطی فارسی دوره ی صفوی را مورد بررسی قرار داده است تا بر آن اساس به شناخت سبک و شیوه ی رایج، شاخصه های کتاب آرایی و ویژگی های کتابت آن دوره دست یابد. روش پژوهش: این پژوهش با روش تحلیل کتاب شناختی به شیوه ی استنادی (کتابخانه ای) و تأکید بر نوع خط نسخه های خطی این دوره انجام گرفته است. سیاهه ی وارسی 5 ناحیه ی توصیف قواعد فهرست نویسی انگلوامریکن (عنوان و شرح پدیدآوران؛ مشخصات ظاهری؛ انواع خطوط؛ آرایش نسخه ها؛ یادداشت ها و برافزوده ها) است. جامعه ی پژوهش شامل 3561  نسخه ی شناخته شده است که از این تعداد نمونه ای شامل 351 نسخه ی تاریخ دار، با بررسی فهرست پنج کتابخانه ی کاخ موزه ی گلستان، مجلس شورای اسلامی، مرکزی دانشگاه تهران، موزه ی ملک و ملی که بیشترین آثار این دوره را در فهرست خود داشتند، به عنوان جامعه ی آماری نمونه بر اساس جدول کرسی، مورگان انتخاب شد. یافته ها: یافته های حاصل از این پژوهش، بیانگر ارتباط انتخاب خطوط با گرایش موضوعی است که نخست به مضامین ادبی، سپس دینی و مذهبی، تاریخی، علوم طبیعی و ریاضی، اخلاقی و عرفانی این دوره توجه داشته اند. از دیگر ویژگی های این عصر توجه خاص در به کارگیری انواع تزیینات در صفحه ی عنوان، آغاز نسخه ها، استفاده از جدول های رنگین، تذهیب و سرلوح های ساده و مُزدوج، وجود انجامه و حواشی نسخه ها است. نتیجه گیری: بر اساس یافته ها، فرضیه های پژوهش مبنی بر وجود ارتباط معنی دار بین نوع خط نسخه ها با موضوع آنها و سهم بیش از پنجاه درصدی (46/57%) توجه بهخوشنویسی در مقایسه با کتابت عادی در فرایند نسخه پردازی با آزمون های خی دو و Z 0 تأیید شد. در انتها پیشنهادهایی برای استفاده در فهرست نویسی نسخه های خطی فارسی با توجه به ویژگی های خط و کتاب آرایی شرقی ارائه شد.